KULTURA 06.06.2017 08:14

Trzy razy przeczytałam książkę Katarzyny Niesporek "Eda. Szkice o wyobraźni i poezji". Opublikowany przez wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w 2015 roku niewielki zbiór tekstów o poezji Edy Ostrowskiej. Pierwszy raz wprost z monitora przesłaną mi mailem w formie plików przez Edę, bohaterkę książki (jesteśmy na "ty", więc tak będę o niej pisać). Drugi raz w formie kopii na papierze z licznymi komentarzami Edy, przesłanych mi przez poetkę tradycyjną pocztą. Trzeci raz przeczytałam oryginalną książkę bez żadnych dopisków czy uwag, dziewiczą.

Uwaga! Trzy razy przeczytałam książkę, która mi się nie podoba! To ewenement, trzy (a i więcej) razy czytam wyłącznie swoje ulubione książki, tym razem jest inaczej. Pierwszy raz czytałam bez uprzedzeń, niejako "na biało", Eda poprosiła mnie o przeczytanie i wyrażenie opinii. Drugi raz czytałam koncentrując się na komentarzach Edy i wiedząc już - a także rozumiejąc - dlaczego ukazanie się tej książki Edę tak bardzo sfrustrowało. Trzeci raz, by spojrzeć na tekst z dystansu i wybrać to, co sama chcę wypunktować, uwagami poetki się podpierając, ale nie tracąc z oczu własnego odczytania.

Do kompletu przeczytałam naukową analizę poezji Marcina Świetlickiego autorstwa Katarzyny Niesporek pt. "'Ja' Świetlickiego" wydaną także przez wydawnictwo UŚ rok przed ukazaniem się szkiców o poezji Edy. Do tego garść innych tekstów o fenomenie twórczości Edy, oraz nowe wydanie dzienników z lat jej młodości "Oto stoję w deszczu ciała" (ze skróconym tytułem i wstępem Kazimierza Bolesława Malinowskiego napisanym do tego wydania). 

I ostatnie poetyckie dzieło Edy, "Poemat filozofujący", ze wstępem pióra Jadwigi Mizińskiej stanowiącym raczej równoległe dzieło krytycznoliterackie integralnie związane z samym poematem, niż li tylko słowo wprowadzające, tym bardziej, że słów tu więcej niż w przedstawianym poetyckim tekście, bo Eda pisze niezwykle zwięźle ograniczając się do słów najniezbędniejszych, co charakteryzuje jej niepowtarzalny styl i wyróżnia ją na tle innych artystów słowa. Wnikliwy, informujący, intelektualnie wymagający a zarazem świetnym, lekkim piórem napisany wstęp Jadwigi Mizińskiej stanowi adekwatną do dzieła Edy oprawę równą jubilerskiego kunsztu dla rzadkiej wartości brylantu...

Z hasła w Wikipedii dowiaduję się: Jadwiga Mizińska, rocznik 1945, jest profesorem zwyczajnym, kierownikiem Zakładu Socjologii Wiedzy w Instytucie Filozofii UMCS w Lublinie, absolwentką polonistyki i pedagogiki lubelskiego Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej, Prezes Lubelskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, członek Polskiego Towarzystwa Etycznego, inicjatorka i współredaktorka serii wydawniczej "Lubelskie Odczyty Filozoficzne"... W swoim dorobku posiada ponad 200 artykułów, rozpraw naukowych i recenzji. Krąg zainteresowań: socjologia wiedzy, antropologia filozoficzna, filozofia kultury, etyka, filozofia literatury, filozofia pedagogiki.

Katarzyna Niesporek, rocznik 1988, jest doktorantką w Zakładzie Literatury Współczesnej Uniwersytetu Śląskiego, studia polonistyczne ukończyła pracą o poezji Marcina Świetlickiego, w kręgu jej naukowych zainteresowań znajduje się poezja polska drugiej połowy XX wieku i zagadnienia najnowszej kultury literackiej, ma na swoim koncie artykuły i recenzje publikowane w zbiorowych wydaniach książkowych i czasopismach, czytam na okładce książki o 'Ja' Świetlickiego. Ze zdjęcia uśmiecha się śliczna miła dziewczyna. Dlaczego napisała tak Edę głęboko raniącą (o czym wiem) rozprawkę? I kto tu ma rację, badaczka poetyckiego dzieła, czy poetka? Czemu obie autorki ustawiają się do siebie pod kątem prostym? Czemu krzyżują szpady, zamiast podać sobie ręce?

Każdy twórca prezentując publicznie swoje dzieło, wystawia je na ocenę, krytykę, zróżnicowane interpretacje odbiorców, bo przecież każdy odbiorca wchodzi z dziełem w indywidualną interakcję, więc i zdań jest tyle, ile osób z dziełem się mierzy. A Katarzyna Niesporek jest na dodatek odbiorcą w celu odbierania literackich dzieł kształconą, ma odpowiednie ku temu narzędzia i solidne papiery, czyżby Eda Ostrowska była nadwrażliwa? Przewrażliwiona? "Doprawdy, w całej historii literatury polskiej nie znajdziemy drugiej takiej /.../ poetki o tak nieposkromionej wyobraźni i takiej wrażliwości na świat", pisze już we wstępie Katarzyna Niesporek. Po czym rozprawia się z poetką w akcie swoistej wiwisekcji, poszatkowania jej życia, jej duszy, jej psyche...

Ale że rozprawa ta jest także opublikowaną pracą twórczą podlegającą ocenie, interpretacji i krytyce, zrobię to, choć z góry uprzedzam, miło nie będzie. "Szkice" czytałam bowiem z rosnącym zdziwieniem, a w końcu z irytacją... Na skrzydełku pracy o Świetlickim czytam jeszcze, że Katarzynie Niesporek udało się uniknąć "rozważnie pokusy (pułapki) biograficznej deszyfryzacji jego utworów" (z recenzji wydawniczej prof. zw. dr. hab. Zbigniewa Chojnowskiego), tymczasem mój najważniejszy zarzut wobec pracy o poezji Edy to właśnie uprawianie przez jej autorkę niedopuszczalnego, wysnutego z utworów, biografizmu. 

Katarzyna Niesporek na podstawie dziennika pisanego przez Edę w jej dwudziestym roku życia, oraz jej wierszy, już to przez swoją radykalną skrótowość będącymi swoistymi rebusami-metaforami, pisze poetce równoległą quasi biografię orzekając, że skoro Eda spędziła cztery tygodnie w szpitalu dla psychicznie chorych (było to w wakacje roku 1979) - i to, co trzeba tu grubą linią podkreślić - na własne życzenie a nie z medycznego zalecenia - to już na całe życie jest "wariatką" z "domu wariatów" - jak autorka "Szkiców" z niefrasobliwą konsekwencją i doprawdy zupełnie nienaukowo nazywa szpital dla ludzi z psychicznymi problemami. W "domu wariatów" przebywają według jej nomenklatury "wariaci", ludzie "nienormalni", nawet jeśli tylko, jak Eda, znaleźli się tam w poszukiwaniu ratunku przed nienormalnością tzw. normalnego świata, bo ich ponadzwyczajna wrażliwość wyczulona jest na anomalia świata "zdrowego".

Miesięczny pobyt w szpitalu zaowocował dziennikiem młodej Edy nie tylko niezwykle poetyckim, ale i nadzwyczajnie dojrzałym. Eda kontynuuje zapiski jeszcze dwa lata po tamtym miesiącu a są to bardzo osobiste, często, i, owszem, dramatyczne refleksje (wydaje je pt. "Oto stoję przed tobą w deszczu ciała", wyd. Iskry, W-wa 1983). Owszem, hipiska-Eda dołącza do "dzieci kwiatów" i, owszem, próbuje narkotyków, ale jest to w jej życiu epizod, który dzieli z wieloma młodymi ludzi tamtych czasów, bo takie były, Katarzyna Niesporek nie może ich pamiętać, ale mogłaby się z nimi zapoznać. I fakt, zagubiona i bezradna Eda ma też za sobą nieudaną próbę samobójczą. Ale ma też poetycki dziennik i wiersze z tego okresu. Tymczasem Katarzyna Niesporek zdaje się robić z młodzieńczych, hipisowskich doświadczeń poetki twardy materiał dowodowy niedoceniając zupełnie wartości literackich dziennika, wręcz przeciwnie, nazywając je grafomanią, dowodem na dysfunkcję społeczną autorki. 

Jej "Szkice" czyta się chwilami jak mowę oskarżycielską przeciwko "nienormalności", "szaleństwu", "wariactwu", "dewiacji" Edy, które najpierw u poetki diagnozuje, a następnie uznaje ją winną odstępstwa od normalności i skazuje na wieczne wypalenie na jej czole (jak to robiono z winnymi przestępstw w średniowieczu) piętna choroby psychicznej uzasadniając swój wyrok na wszystkie sposoby i najróżniejszymi określeniami. Oto ich skrócony spis z podaniem stron, gdzie widnieją, bo niektóre się wielokrotnie powtarzają zapadając w pamięć czytelnika:

- przejaw choroby psychicznej (38, 51)

- halucynacje po narkotykach, narkotyczna deliria, narkotyczne wędrówki itp., omamy, urojenia, natręctwa, obsesje, lęki, psychodeliczne 'doły', umysłowa nieświadomość (9, 15, 20, 26, 29, 31. 32, 33, 38, 40, 41, 43, 47, 50, 51, 53, 69)

- nonsens, skandal (34, 41)

- autoterapia (9, 32, 47, 53)

- transpersonalność, przymus pisania, pisanie jako choroba, mania pisania (9, 36, 38, 47, 53, 54)

- urojenia w psychozie (53)

- w swoich utworach przekracza granice wszelkiej normalności, jej umysłowość ulega transgresji (15)

- "tak" dla kontestacji, manifestacja "innej świadomości" , sprzeciw właściwie wobec wszystkiego (16, 34)

- życiopisanie, nie wychodzi poza prywatne doświadczenie (16, 32, 76)

- poetyckie szaleństwo, szaleństwo (22, 33, 108, 112, 114)

- schizofreniczność podmiotu, rozszczepienie osobowości poetki (24, 33)

- "poetka przeklęta" (16, 34)

- fragmentaryczność i niespójność wypowiedzi (36)

- grafomania (9, 36, 40, 47, 54)

- grafo-mania (9, 36, 40, 47, 54)

- obsesja zapełniania kartek (37)

- grafomania, grafomańskie chwyty (37, 49, 51, 53. 54)

- chaotyczny tok wypowiedzi, problemy natury psychicznej (38) 

- perseweracje (38)

- turpizm, kicz, banał (46, 49)

Owszem, przeplata je pozytywnymi określeniami:

- nieposkromiona wyobraźnia i wrażliwość na świat (7)

- siła kreacyjna (51, 53)

- manifestacja indywidualności (53)

- własny niepowtarzalny styl poetycki (12)

- wabi poetyckim urokiem (34)

- fenomen poetycki (11, 34)

Ale nie zatrzymuje się nad nimi. Ze "strony obrony" wypada to blado i niewiele zmienia, "szkice o wyobraźni" zamieniają się w niedopuszczalne w pracy z dziedziny literatury psychologizowanie, dyletanckie diagnozowanie psychicznych odstępstw, wyrok... i karę.

A kara jest dotkliwa, Katarzyna Niesporek w swoich pięciu szkicach ("Outsiderka", "Grafo-mania", "Szpital", "Ciało", "Syn") dobiera się do intymnego życia poetki i do jej dziecka, syna. Tak, poezja Edy jest konfesyjna, Eda pisząc czerpie ze swojego życia i uczuć, ale jest to poezja, a nie zeznanie na policji i nie spowiedź przed księdzem. W poezji wiele kryje licentia poetica i choć przez słowa mieni się i przebłyskuje prawdziwe życie, nie da się odróżnić "prawdy od zmyślenia", kreacja literacka to nie to samo co życie, co już Johann Wolfgang von Goethe spisując swoją autobiografię w tytule sobie zastrzegł: "Aus meinem Leben. Dichtung und Wahrheit", "Z mojego życia. Zmyślenie i prawda". 

Pisarz/poeta ma prawo pisać o swoim życiu tak, jak je pamięta i jak je chce opisać, dokonując wedle własnego uznania wyboru faktów i słów. Literaturoznawca analizując dzieło literackie ma się trzymać faktów sprawdzonych, z pewnością nie ma prawa faktów zmyślać. Nie ma też prawa grzebać w psychice poety, a już zwłaszcza w psychice poety żyjącego. Nawet gdyby jacyś lekarze postawili jakieś diagnozy Edzie, to obowiązywałaby ich tajemnica lekarska. Nawet gdyby Katarzyna Niesporek jakimiś sposobami dotarła do takich diagnoz, nie miałaby prawa ich publicznie ogłaszać. Tymczasem nie mając żadnego w tym kierunku przygotowania wystawia wyssane z palca diagnozy samowolnie i stygmatyzuje poetkę jakoby dotniętą szaleństwem. 

Faktycznie, memem tym, niczym chorobowym wirusem, już wcześniej zainfekowała pamięć zbiorową: we wstępie do naukowej pracy pod niepozostawiającym żadnych wątpliwości tytułem "Grafomania" (w której umieszczony jest szkic "Grafo-mania"), czytamy o "cierpiącej na chorobę psychiczną" Edzie Ostrowskiej i o grafomanii jako "jednostce chorobowej", "rodzaju nerwicy", "chorobliwym przymusie pisania". No, to albo, albo, Katarzyno Niesporek. Albo zajmujemy się chorobą psychiczną, albo wyobraźnią poetycką Edy. Wprawdzie mamy taką poetkę jak Sylvia Plath, ale Sylvia Plath nie żyje i to robi różnicę! Sylvia Plath popełniła samobójstwo! A gdyby udręczona czytaniem o sobie (swoim prywatnym życiu, swoim małżeństwie, macierzyństwie, synu...) poetka Eda Ostrowska popełniła samobójstwo? Nie zrobi tego, jest wierząca i nawet doświadczenie zaliczenia jej do "wariatów" przyjmuje jako "znak od Boga", ale gdyby...?... Gdyby?...

To Katarzyna Niesporek przypomina szalonego naukowca pozbawionego odpowiedzialności etycznej, opętanego ideą uczonego psychopatę, który bez znieczulenia kraje żywą istotę, grzebiąc w jej czującej tkance. Zachowuje się jak zimny badacz-entomolog nabijający na szpilę żywego motyla ostatkiem sił walczącego z agonią bez szans na przeżycie. Tak badaczka postępuje z psychiką badanej poetki żywcem ją sekując. A przecież starogrecka "psychē", ψυχή, to "motyl" właśnie. Motyl i dusza, najczulsza, bo żywa emanacja materii. Czyż okładkowa ilustracja nie jest plątaniną naczyń krwionośnych rozświetloną w głąb w poszukiwaniu fizjologicznych tajemnic "psyche" Edy? Czyżby badanie słów poetki równoznaczne było z rozkrawaniem jej ciała, mózgu?

Dlaczego autorka skonstruowanej na podstawie wierszy i projekcji własnych uprzedzeń biografii poetki posyła jej swoją pracę z sympatyczną dedykacją zadowolona z własnego dzieła? A że naprawdę jest to zastanawiające, przyjrzę się warsztatowi badaczki. Przecież  napisała o Świetlickim wcale udanie! Tylko, zaraz, zaraz, czy to ona jest autorką "'Ja' Świetlickiego"? Ależ skąd! W pracy liczącej sobie 144 strony udział wzięło 120 autorów! W tej niewielkiej książeczce autorka umieściła, policzyłam, 354 cytaty, niektóre prawie na całe strony - oprócz oczywiście licznych fragmentów wierszy Świetlickiego! 

Jest to więc nie tyle samodzielna praca, ile samodzielna kompilacja pracy innych autorów. Oczywiście o tyle o ile samodzielna, jako że praca magisterska naprowadzana jest przez opiekuna pracą, autorytet z ramienia uniwersytetu, wyższą naukową instancję sprawującą nadzór nad pracami studentów. W recenzji wydawniczej mowa jest o "próbie własnego i samodzielnego wniknięcia w materię poetycką i 'plątaninę' sensów tkwiących w utworach autora 'Zimnych krajów'". No, właśnie, próbie. Zastrzeżenie to nieco odciąża autorkę, ale tym bardziej obciąża tę osobę, pod której kierunkiem praca ta powstała w ramach pracy magisterskiej. Jest nią prof. zw. dr hab. Marian Kisiel.

Marian Kisiel, rocznik 1961, jest - tu znowu sięgam do Wikipedii - poetą, krytykiem literackim i badaczem literatury polskiej XX wieku, absolwentem polonistyki na Uniwersytecie Śląskim, profesorem zwyczajnym na tym uniwersytecie od roku 2007. Resztę wrzucę wprost z Wiki do przypisu, a jest co wrzucać, prof. Kisiel jest bez wątpienia poważnym autorytetem w swojej dziedzinie. To on dba o wychowanie nowych pokoleń polonistów i literaturoznawców wypuszczanych w świat przez Uniwersytet Śląski... 

- - - Czy jednak mając tak bogaty dorobek i tyle na głowie ma czas na czytanie każdej pracy każdego swojego studenta choćby tylko jednokroć, jeśli już nie trzykrotnie?

A może wystarczy zaufać dojrzałości i pracowitości swoich studentów, magistrantów, doktorantów? Jeśli prace pisane są wedle reguł gry, to zapewne są na wymaganym poziomie? Studenci latami uczą się, jak korzystać z prac mądrzejszych od siebie, więc cóż się czepiam, że mało w tekście Niesporek samej Niesporek, nie musiała być w pracy tej samodzielna! O ile jednak "'Ja' Świetlickiego" rzeczywiście jest solidnie skomponowaną rozprawką, cytata użyte sensownie, przypisy na swoich miejsach, bibliografia i indeks nazwisk sumiennie opracowane, o tyle "Szkice" o poezji Edy to już samodzielnie napisane teksty. Poznać to choćby po tym, że są napisane, no, cóż, niedorzecznie, albo wręcz, że nadam temu zjawisku nowe miano, niesporkowo. Są frazy, które kwalifikują się wprost do humoru zeszytów: Silna potrzeba bliskości, pragnienie obecności drugiej osoby targają podmiotem wierszy.

Po szybkich poszukiwaniach w necie mogę powiedzieć o Katarzynie Niesporek, że wydaje się być bardzo pilną, aktywną studentką, udzielającą się gorliwie na wielu polach studenckiego życia. Niechże mi więc wolno będzie się domyślić, że i w szkole średniej była uczennicą wzorową, prymuską. Może nawet spotkał ją "dramat udanego dziecka" opisany przez psycholożkę Alice Miller. Być może kondycjonowana na sukces przez rodziców i pedagogów, chwalona i wypychana, a przy tym wystarczająca inteligentna, żeby sprostać wymaganiam swoich wychowawców, nie rozwinęła zdolności samodzielnego myślenia? Bo nie o myślenie, ścieranie się ze światem chodziło, a o zdobycie kolejnej piątki? Dobry stopień? Satysfakcję nauczycieli, dumę mamy i taty? 

Jeśli tak, jeśli domyślam się słusznie, to jest dokładnym przeciwieństwem młodej Edy Ostrowskiej! Eda była zbuntowaną nastolatką, swojego miejsca w świecie musiała szukać na drodze bolesnych doświadczeń, niekiedy kroków ekstremalnych, jak choćby zgłoszenie się do szpitala dla psychicznie chorych, refugium od świata dorosłych, który z jego sztywnymi strukturami i instytucjami jawił się Edzie, wschodzącej poetce, jako miejsce nie dla niej. Lecz co dla nadwrażliwej Edy schronieniem, to dla normalnej Katarzyny N. domem wariatów. 

Co dla Edy bodźcem do spisywania poetyckim językiem wrażeń, osobistym, ale jakże niezwykłym dziennikiem, to dla jej badaczki słowotok, grafomania. Co dla jednej trudne lata rodzenia się do poezji, stroma, kamienista droga na Parnas, to dla drugiej w prostych - bezrefleksyjnie uczniowskich - wnioskach dowodem na obłęd. Jakże młodsza o pokolenie i - najwyraźniej - uboższa o głęboko egzystencjalne doświadczenia badaczka, klasowa prymuska, może rozumieć co bada? Toteż nie rozumie! Jakże może grzeczne dziecko wczuć się w to, co tworzyło kontestującą cały porządek świata Edę? Nie czuje! Zdanie ze wstępu do "Szkiców": "Ciało jest w wierszach Ostrowskiej umęczone i udręczone - przez mężczyznę, Boga, otaczającą rzeczywistość" - Eda zakreśla jako "absurd!" I tak przez całą książkę! Uwaga na uwadze!

A ja chciałabym zadać naukowczyni pytanie: Jak Bóg dręczy ciało Edy? Zamienia się w byka i nadziewa sobie poetkę na rogi? Spływa na nią złotym deszczem i podtapia? Czy może jako łabędź do krwi ją dziobie? - No, dobrze, posłuchajmy Edy: Przyszedłeś do mnie Panie nocą / uwielbiam Cię w bieliźnie... I komentarza tych słów literaturoznawczyni: Bóg zostaje przez poetkę obdarty z boskich atrybutów, obdarzony zmysłową miłością kobiety. 

- - - A może Eda kochała się z Bogiem w glorii jego boskich atrybutów? Może Bóg w bieliźnie to dopiero jest boskie doznanie!?

Ok, na chwilę dość ironii! Agnieszka Kosińska we wstępie do swojej książki "Miłosz w Krakowie" o trwającej osiem lat pracy u boku noblisty jako jego osobista sekretarka pyta z niepokojem: "Jak małe ma pisać o wielkim?" Mimo tych obaw książka ta powstała, liczy ponad 700 stron i jest bezcennym dokumentem. Zapewne dlatego, że autorka podeszła do tematu z pokorą. Tego powiedzieć o Katarzynie Niesporek nie można, wyrokuje, osądza, potępia, projektuje... Arbitralnie, z góry, bez zwątpień, zahamowań, w bezkrytycznym samozadowoleniu...

I chwilami byłoby to nawet zabawne, gdyby nie chodziło o pracę poważną, naukową. A Katarzyna Niesporek sprostowuje metafory tak, że śmiech! Ba, jeśli chodzi o rozumienie metafor, to sprawa jest, powiedziałabym, tragiczna. Dotyczy wszak kogoś, kto ma certyfikaty uczelni wyższej na zawód literaturoznawcy. A tu co metafora, to, hm, sprostowanie, rozumienie humorystycznie chybione, niezamierzony komizm. W wierszu Edy "Dzień stworzenia" czytamy: [Bóg] Zasiał kąkol uszlachetnił / nasączył likworem. - Badaczka literatury rozumie to tak: Ów akt stworzenia został tu raczej zbagatelizowany, sprowadzony do prostej czynności: "Zasiał kąkol uszlachetnił / nasączył likworem". Fraza ta przypomina przepis, stanowi opis jakby praktyki ogrodniczej.

W wierszu [***Sama już nie wiem...] poetka pisze: Chrystus przeszedł obok / niósł w siatce księżyc i bajdurzył fajkę. - Badaczka wie: Poetka doznaje objawienia albo kolejnych urojeń. /.../ Obraz Zbawiciela z siatką w ręku i fajką w ustach to wyobrażenie Boga w halucynacjach. Poetka zderza w utworze rzeczywistość narkomanów albo wariatów ze światem "normalnych".

- - - Tylko ciekawe skąd badaczka to wie??? Poetycka przenośnia to halucynacje? Urojenia? Ba, samo objawienie? A miało być o wyobraźni Edy Ostrowskiej! A nie o jej - wykoncypowanej przez Katarzynę Niesporek - chorobie.

W wierszu [***Boże...] poetka pisze: i kochaj kobietę / od niej masz senność nagiego ciała i wstydliwość / odkrywanych gwiazd / bądź Bogiem ludzi / a nie Aniołów. - Badaczka konstatuje: Wizja świeckiego Stwórcy rozmiłowanego w nagich i rozkosznych niewiastach nie przystaje oczywiście do rzeczywistości.

- - - Bardzo, bardzo chciałabym wiedzieć, co według Katarzyny Niesporek przystaje do rzeczywistości? Bóg w swojej boskości niezwracający uwagi na, mniam, "rozkoszne niewiasty"?

Mamy i takie kwiatki: Pisanie stanowi dla [Edy Ostrowskiej] autoterapię. /.../ Przyzywając Boga, a zaklinając mężczyznę, doświadcza z ich strony bliskości albo poniżenia po czym -  udręczona i cierpiąca - wycofuje się z nawiązanych z nimi relacji.

- - - Taaa, jeszcze raz zapytam: Zdaniem badaczki Bóg to taki facet, do którego można się przytulić, ale że ma skłonności sadystyczne, lepiej zawczasu się z nierokującego niczego dobrego związku wycofać?

I tak kartka po kartce, zdanie po zdaniu. Od czasu do czasu autorka "Szkiców" - zresztą trochę ni z gruszki ni z pietruszki - wtrąca swoją arbitralną ocenę: W poezji autorki "Ptaka w tak-taku" wyłania się obraz dewiacyjnego podmiotu, który żyje w swoim świecie, przekraczając granice wszelkiej normalności. 

- - -  Zabieg stylistyczny, zwracanie się "ja" do drugiej osoby w wierszu, badaczka tak oto załatwia: Myśl o śmierci prowadzi do rozdwojenia podmiotu. /.../ Dialog jest symptomem coraz bardziej pogłębiającego się obłędu.

Mimo że od czasu do czasu Niesporek wtrąca, że Eda "niewątpliwie jest fenomenem, który wabi swym poetyckim urokiem", nie dowiemy się, co stanowi o fenomenie Ostrowskiej i gdzie leży jej poetycki urok. Zamiast tego zaraz na kolejnej stronie sprawa postawiona jest przez badaczkę jasno: Eda Ostrowska - choć zdolna i doceniona przez krytykę - nie należy do autorek powszechnie znanych, a jej tomiki poetyckie nie pretendują i raczej nigdy nie będą pretendować do miana tzw. arcydzieł. Nie są to książki dodawane do ogólnodostępnej prasy czy określane mianem literatury popularnej.

I tak wreszcie dowiadujemy się, co stanowi dla młodej literaturoznawczyni kryterium najwyższego uznania: dodawanie do ogólnodostępnej prasy! Tak rozumiana popularność! Czytadła-dodatki do czasopism! Nic dziwnego, że badaczka tyle miejsce poświęciła na pisanie o szaleństwie, geniusz poetycki Edy jej zupełnie umyka, geniusz lubi się kumplować z szaleństwem, ale żeby jakkolwiek postrzec tę bliskość, trzeba by rozumieć znaczenie pojęcia "transgresja", "przekraczanie", tymczasem Niesporek robi poetce zarzut z przekraczania granic, na wszelkie sposoby usiłuje ją ściągnąć do normalności, ale, jak się wydaje, po to tylko, by orzec, że trzeba ją zamknąć w domu wariatów, gdzie jest jej miejsce. 

Wygnać, przepędzić, wyeliminować, jak w dawnych wiekach, wsadzić na "statek szaleńców" i odesłać w siną dal (o czym pisze Michel Foucault w eseju "Stultifera navis" włączonym do tomu "Galernicy wrażliwości" z cyklu Marii Janion & Co. "Transgresje"). Tym sposobem społeczeństwo pozbywało się swoich "nienormalnych". Mam wrażenie, że Katarzynie Niesporek, do bólu normalnej, o to właśnie by chodziło: usunięcie sprzed oczu, wymazanie. I to jest postawa osoby, która "zagadnienia najnowszej kultury literackiej" stawia jako centrum swoich zainteresowań.

Ale nie mam do niej pretensji. Jej książeczka jest tak bełkotliwa, że trudno ją posądzić o złą wolę, to o wiele bardziej syndrom zdolnego dziecka niemającego szans na normalne (sic!) dojrzewanie, czyli młodzieńczy bunt wobec świata dorosłych, zderzenie się z jego ograniczeniami i ich (sic!) transgresję. Pretensje mam do tych wszystkich, którzy przyczynili się do ukazania się jej pracy, jej nauczycieli, mistrzów, profesorów, promotorów. 

Prof. Kisiela już wspomniałam, recenzentem wydania książkowego jest dr hab. prof. AJD Artur Żywiołek, redaktorem wydawniczej serii "Historia Literatury Polskiej" prof. dr hab.  Marek Piechota. Ponieważ trudno mi przypuścić, żeby panowie ci mogli uznać pracę Katarzyny Niesporek za spełniającą kryteria naukowe i krytycznoliterackie, podejrzewam, że zapoznali się z nią o tyle o ile: jest wymagana objętość, podział na rozdziały, liczne cytaty, przypisy, bogata bibliografia, gorliwa studentka, a więc można pracę pochwalić, zaliczyć, wydać.

Obok kryteriów naukowych jest jeszcze i kryterium ludzkie: wstęp recenzji pióra Krzysztofa Lisowskiego w Nowych Książkach (9/2016) zaczynający się od słów "Napisana z prawdziwą sympatią, podziwem i współczuciem..." zakrawa na jawną kpinę, zważywszy, że Katarzyna Niesporek spisuje Edę Ostrowską jako nieuleczalnie chorą wariatkę, dewiantkę, narkomankę, okładka książki przedstawia splątany układ krwionośny i palone liście czego...?... Ktoś rozeznany mi podpowie? Uświadomi?... Autor zdradzi, co miał na myśli?...

*

Katarzyna Niesporek, "Eda. Szkice o wyobraźni i poezji", praca naukowa 3380, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2015

Książkę zrecenzował w duchu podobnie do recenzji Krzysztofa Lisowskiego dr Paweł Sarna.

Pracę Katarzyny Niesporek oraz jej recenzje Eda Ostrowska komentuje na swoim blogu. Blog Edy Ostrowskiej

* * *

Na fejsbuku zgłosiła się do mnie dr Ewa Bartos, adiunkt na Uniwersytecie Śląskim, z prośbą o uwzględnienie w dyskusji o książce Katarzyny Niesporek także recenzji jej autorstwa (publikacja w: "Śląsk" 9/2016) i dołączyła recenzję na zdjęciu (w galerii poniżej). Ponieważ kopia jest trudno czytelna, przepisałam ją i dodałam w przypisie nr 6. Nie komentuję jej, niech recenzję książki Katarzyny Niesporek każdy zinterpretuje sobie sam. Zauważę tylko, że choć Eda Ostrowska uprawia poezję z gatunku "konfesyjnej", to jednak tylko ona wie, co skrywa, a czego nie, trudno więc komuś z zewnątrz wyrokować, że poetka "niczego nie skrywa" i "do reszty obnaża się przed czytelnikiem", co skrywa, to jest skryte, czego nie obnaża, tego nie wiemy, założenie, że "obnaża wszystko" i z tym uzasadnieniem wywracanie jej majtek na lewą stronę jest zwyczajnym nadużyciem. Dodam też, że wszyscy zazwyczaj odbieramy świat wszystkimi zmysłami, po to je mamy. Sprostuję także, że w dzienniku Edy Ostrowskiej - pisanym w jej 20. roku życia na przełomie lat 1979/80 - nie ma mowy o jej małżeństwie i macierzyństwie, bo mowy być nie może, skoro ślub wzięła w roku 1996 a syna urodziła rok później, o rozstaniu z mężem 7/8 lat później nie wspominając... Tak więc autorka recenzji zrobiła błąd rzeczowy pisząc: Opierając się na zapiskach dziennikowych poetki, Niesporek przypomina niektóre fakty z jej biografii: pobyt w Szpitalu Neuropsychiatrycznym przy ulicy Abramowickiej, eksperymenty ze środkami odurzającymi, trudne doświadczenie porodu i macierzyństwa, rozstanie z mężem. (podkreślenie moje)

Przypisy:
[1]: W 2015 otrzymał tytuł doktora honoris causa Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Od początku związany z Uniwersytetem Śląskim, pracownik Zakładu Literatury Współczesnej w Instytucie Nauk o Literaturze Polskiej im. Ireneusza Opackiego (od 2002 kierownik tego zakładu). W latach 1996-2002 zastępca dyrektora, w latach 2002-2008 dyrektor Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej. W latach 2008-2016 prodziekan ds. rozwoju i promocji Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego. Członek Komitetu Nauk o Literaturze PAN (od 2004), a także wielu towarzystw naukowych, m.in. Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza i Towarzystwa Literackiego im. Teodora Parnickiego. Współzałożyciel Górnośląskiego Towarzystwa Literackiego, członek zarządu Stowarzyszenia Pisarzy Polskich w Katowicach. Przewodniczący Komitetu Okręgowego w Katowicach Olimpiady Literatury i Języka Polskiego. Przewodniczący i członek rad naukowych czasopism, m.in. "Logopedia Silesiana", "Narracje o Zagładzie", "Śląskie Studia Polonistyczne". Członek komitetów naukowych kongresów polonistycznych (krajowych i zagranicznych). Wykładał gościnnie na wielu uniwersytetach zagranicznych, m.in. w Bari, we Lwowie, Neapolu, Ołomuńcu, Opawie, Pietrozawodsku, Sankt-Petersburgu, Rzymie, Sztokholmie, Toronto, Nowogrodzie Wielkim. Od czasów studenckich współpracownik wielu czasopism literackich i społeczno-kulturalnych. W roku 1987 został zastępcą redaktora naczelnego almanachu "Kwartał". W latach 1995-2003 był kierownikiem działu krytyki i eseju w miesięczniku "Śląsk". (przeczytałam "Critica varia")
[2]:

PS. Odrobinę też współczuję Katarzynie N., bo przejechałam się po niej potężnie! Jednak w niejakiej nadziei, że skoro jej dotychczasowe życie trzymało ją w miękkim pierzu, to robię jej przysługę, wydobywając ją z ciepluśkich pieleszy. Przyda się mocny - ale może uszlachetniający - szlif! Poza tym jednak o wiele, wiele bardziej współczuję Edzie (trochę mi się to nakłada z historią ze "Srebrzyska" Stefana Chwina, poleciłam Edzie tę książkę, czyta..., pewnie już przeczytała). Tu dołączam link do recenzji Katarzyny Niesporek "Ptaka w tak-taku", widowiska poetyczno-muzycznego Edy wydanego przez Stowarzyszenie Inicjatyw Wydawniczych, Katowice 2013, pt. "Niekończąca się autotematyczna opowieść". Sama poetka skomentowała ukazanie się książki o niej na swoim blogu.

[3]: Podaję również dodatkowe informacje o innych tekstach Katarzyny Niesporek na temat poezji Edy Ostrowskiej zawartych w następujących pracach zbiorowych:
[4]:

2. "Grafomania", praca naukowa UŚ 3302, 2015 - pod red. Macieja Tramera (dr hab. prof. UŚ) i Jana Zająca (doktorant UŚ)

Opis wydawcy: Teksty wchodzące w skład tomu Grafomania są efektem rocznej pracy, namysłu i rozmów studentów, doktorantów i pracowników naukowych związanych ze Studenckim Kołem Naukowym Teorii Literatury UŚ.  Na tę monografię pojęcia słabo dotychczas w ramach wiedzy o literaturze przebadanego, składają się szkice teoretycznoliterackie, podejmujące próbę spójnej konceptualizacji problemu lub jego dekonstrukcji, teksty historyczno- i socjologicznoliterackie, zawierające rzut oka na dzieje omawianego pojęcia na Ukrainie okresu międzywojnia i w Polsce lat ?60, wreszcie teksty interpretacyjne, w których pojęcie grafomanii wykorzystane jest jako pryzmat, przez który spojrzeń można na twórczość Teodora Parnickiego i Edy Ostrowskiej. Z tekstów zawartych w monografii wyłania się obraz pojęcia grafomanii jako niezwykle skomplikowanego, uwikłanego w dyskursy medyczne, psychologiczne, krytycznoliterackie a nawet ekonomiczne.

- Grafomania - na przecięciu analizy tekstu, psychologii i socjologii literatury

- Grafomania, lingwizm, antypsychiatria

- Kształty grafomanii

- Warsztaty grafomańskie i azjatycki renesans

- W czyśćcu grafomana. O "Poczcie literackiej" Wisławy Szymborskiej i Włodzimierza Maciąga

- "A więc trzeba pisać cokolwiek bądź". Grafomania Parnickiego

- Grafo-mania w psychozie. O wczesnej twórczości Edy Ostrowskiej (Katarzyna Niesporek)

Marek Olszewski - z recenzji Grafomanii w Nowych Książkach (4/2016, str. 66-67): Katarzyna Niesporek, autorka tekstu o wczesnej twórczości cierpiącej na chorobę psychiczną Edy Ostrowskiej, przypomina i stosuje za Romanem Zimandem zapis słowa "grafo-mania", wyrażający chorobliwy przymus pisania jako wynik silnej potrzeby autoekspresji twórcy. Konsekwentnie w całym artykule badaczka trzyma się tego wyróżnienia i jest w jej pieczołowitości sporo rzetelnej elegancji...

[5]:

3. "Strychy / piwnice inne przestrzenie", praca naukowa UŚ 3355, 2015 - pod red. Aliny Świeściak (dr hab. prof. UŚ) i Sandry Treli (doktorantka UŚ)

Opis wydawcy: Strychy/piwnice. Inne przestrzenie to zbiór artykułów młodych naukowców (doktorantów), którzy obrali sobie za cel przyjrzenie się przestrzeniom marginalizowanym we współczesnym dyskursie literaturoznawczym i kulturoznawczym. Tom ma charakter interdyscyplinarny (literatura polska, europejska; teksty autobiograficzne; film; malarstwo; rzeczywiste przestrzenie). Jest on adresowany do studentów oraz naukowców, którzy zajmują się badaniami literaturoznawczymi i kulturoznawczymi.

- Schody - spacjalne ambiwalencje

- Umiejscowienie ciała

- O wyobraźni przestrzennej Franza Kafki

- Rzeczywiste i nierzeczywiste w (nie)filmowym obrazie świata jugosłowiańskiego i postjugosłowiańskiego

- Poetyckie podziemia pamięci

- Miejsca podpatrywania/podpatrywane - puzzle przestrzenne Tomasza Różyckiego

- Wielość przestrzeni w "Katedrze" Jacka Dukaja

- Podział przestrzeni w kulturze islamu

- Własny pokój. Rola przestrzeni zamkniętych w opowiadaniu Doris Lessing "Pokój nr 19"

- Przestrzeń wybrana. Szpital psychiatryczny w dzienniku Edy Ostrowskiej (Katarzyna Niesporek)

- Przestrzenie trywialne? Marginalizowana twórczość Eriki Mann

- Przestrzenie nieznane. Wiersze Jacka Malczewskiego

- Rzecznik miejsc pokonanych. Przestrzenie Filipa Springera

- Przestrzeń celowo ograniczona - rola kanonu w sztuce ikon

- Od kazamaty po mansardę - pochodzenie i znaczenie synonimów apelatywu piwnica i strych

[6]:

EWA BARTOS: Furor poëticus

Outsiderka, Grafo-mania, Szpital, Ciało, Syn - to słowa-klucze i jednocześnie tytuły rozdziałów książki Katarzyny Niesporek. Krytyczka podjęła próbę interpretacji twórczej znanej, lecz funkcjonującej raczej marginalnie w ogólnopolskim obiegu literackim lubelskiej poetki Edy Ostrowskiej. Jej pisarstwo, jak podkreśliła autorka monografii, godne jest głębszego namysłu. We wstępie do książki przeczytamy: "Doprawdy, w całej historii literatury polskiej nie znajdziemy drugiej takiej jak autorka Małmazji. Poetki o tak nieposkromionej wyobraźni i takiej wrażliwości na świat. Wyrażającej w utworach wszystkie swoje rozterki, niepokoje, słabości. Do reszty obnażającej się przed czytelnikiem, niczego nieskrywającej i usilnie eksponującej liryczne >ja<".

Autorka Edy pyta o wyobraźnię i poezję, a więc o to, co idiosynkratyczne - własne, niepowtarzalne, czasami wymykające się wszelkim konceptualizmom. Dokładne, głębokie czytanie pozwoliło przedstawić spójny obraz poetki, która "przez wszystkie lata swojej twórczości wypracowała (...) własny niepowtarzalny styl poetycki". Niesporek pokazuje, na czym polega odrębność Edy Ostrowskiej. Z pietyzmem zagłębia się zarówno w świat jej autobiograficznych wypowiedzi, jak i w jej poezję, wyprowadzając z nich obraz wrażliwości odosobnionej, wymykającej się powierzchownym uogólnieniom.

Twórczość Ostrowskiej - zdaniem krytyczki - jest przykładem życiopisania, wyrastającego z egzystencji niezwykłej. Opierając się na zapiskach dziennikowych poetki, Niesporek przypomina niektóre fakty z jej biografii: pobyt w Szpitalu Neuropsychiatrycznym przy ulicy Abramowickiej, eksperymenty ze środkami odurzającymi, trudne doświadczenie porodu i macierzyństwa, rozstanie z mężem. Te przeżycia - jak pisze autorka książki - składają się na obraz poetki, która świadomie wybiera funkcjonowanie na pozycji outsidera: "Ostrowska odczuwa silny ból istnienia, a przede wszystkim >inność< prowadzącą do poczucia wyobcowania z otaczającego ją społeczeństwa". W figurze outsidera krytyczka zobaczy odbicie szaleństwa. Spróbuje przez nie analizować twórczość Ostrowskiej.

Jest to niezwykle ciekawa propozycja lektury. Niesporek pokazuje, jak choroba psychiczna staje się "rozpoznawczym znakiem poetki". Doświadczenie bolesne i trudne do zrozumienia osobom "zdrowym" sprawi, iż twórczość lubelskiej autorki stanie się oryginalna, rozpoznawana na tle innych poetyckich realizacji. O wyjątkowości poetki zdecydują osobność stylu i osobność życia. W tym paradoksie dostrzeże Niesporek największy potencjał: "(...) choć wielu poetki tej nie rozumie, pisząc o jej wierszach na przykład, że są nonsensem, a ich publikowanie to skandal, autorka Letycji u miecznika, mimo iż zupełnie nieprzystająca do rzeczywistości, przytakująca konstatacji >poetka przeklęta<, niewątpliwie jest fenomenem, który wabi poetyckim urokiem".

Szaleństwo jest czymś, co poetka w sobie uruchamia, szukając za pośrednictwem twórczości sposobu na wyrażenie swojej wyjątkowej wrażliwości. Znakomitym opisem tego procesu autoterapii i jednocześnie ulegania stanom transgresyjnym jest rozdział drugi i trzeci Edy. Grafo-mania i Szpital to szkice, w których autorka monografii dokładnie analizuje dziennik Ostrowskiej, szczególnie zwracając uwagę na jego terapeutyczne podłoże. Mania pisania, jakże charakterystyczna dla osobowości transgresyjnych, a także sukcesywne wnikanie w przestrzeń szpitalną, stają się tutaj - jak napisze Niesporek - "jednocześnie przejawem choroby psychicznej, jak również twórczej siły, "furor poëticus". Opis poszczególnych manii - miłosnej, pisania, problemów z mężczyznami i własnym ciałem - nie jest tylko objawem choroby, lecz stanowi także o wyjątkowości Edy.

Szał poetycki - pisze krytyczka - jest zarówno darem, jak i przekleństwem. Epizod z życia, związany z pobytem w szpitalu, nie jest opisem leczenia chorej na schizofrenię kobiety, lecz staje się sposobem odnajdywania przez Ostrowską swojej własnej indywidualnej przestrzeni. Celem poetki stanie się walka z "normalnością", podejmowanie prób przekroczenia granic odczuwania i doświadczania świata, a w końcu zapisania go w wierszu. Świadome zadomowienie się w przestrzeni transgresyjnej jest tyleż terapią, co eksperymentem, pozwalającym poetce mocniej odczuwać świat. Niesporek precyzyjnie wnika w twórczość Ostrowskiej, wydobywając z niej tylko ujawnione przez samą poetkę fakty biograficzne, ale przede wszystkim pokazując, jak wrażliwość Edy odbija się w jej poezji.

Jedną z najbardziej charakterystycznych, najmocniej eksponowanych cech twórczości Ostrowskiej jest odczuwanie świata wszystkimi zmysłami. Mając świadomość tego swoistego pansensualizmu, Niesporek zamyka swoją książkę dwoma rozdziałami poruszającymi problematykę cielesności. Ciało i Syn poświęcone są pytaniu o to, jakie znaczenia dla autorki Małmazji ma jej własne ciało. Dlaczego poddaje go ona tak jawnej, niczym nieskrępowanej wiwisekcji. Czy ma służyć autoterapii kobiety "nadwrażliwej", czy też podkreślić jej niezwykłość istnienia. Sięgając do wierszy i zapisków dziennikowych, krytyczka zastanawia się także, jak ważny dla Edy jest rodzący się z jej ciała inny, żywy organizm. Wiele miejsca poświęca zatem seksualności, macierzyństwu, problemowi (nie) akceptacji ciała. Dla obdarzonej szczególną wrażliwością poetki kwestie te mają niebagatelne znaczenie.

Książka Katarzyny Niesporek pokazuje lubelską poetkę w kilku odsłonach. W sposób nienachalny zachęca do bliższego poznania jej twórczości. Autorka Baranka zabitego w sposób nieoczywisty funkcjonuje w polskiej poezji. Przez jednych chwalona, przez innych ganiona łączy w sobie cechy indywidualności poetyckiej i grafomanki. Jako outsiderka posiada "dar poetycki", tę szczególną wrażliwość, która pozwala jej postrzegać świat w innych kategoriach, niż czynią to insiderzy. Autorka Edy. Szkiców o wyobraźni i poezji, świetnie to uwyraźnia. Precyzyjna interpretacja poezji, dokładna analiza dziennika, empatia - to najważniejsze wyróżniki stylu krytycznego katowickiej badaczki.

czytaj też:

Kazimierz Bolesław Malinowski: Fukot. Eda na ostro (recenzja szkiców o poezji Edy Ostrowskiej Katarzyny Niesporek)
Ryszarda Częstochowskiego *Martwa natura z łapką na osy* czyli Wiersze o tym i o tamtym
Edy Ostrowskiej * Edessy *, czyli poemat sowizdrzalski w erze esemesów
Elżbieta Lipińska: *Na końcu języka* czyli Koniec języka jest kopalnią skarbów
Ewy Parmy i Anny Marii Rusinek 'Kobiety i ważki' czyli Koincydencja obrazu ze słowem

KOMENTARZE