Paul Celan: Sibirisch / Syberyjsko (tł. Ela Binswanger)

LOGOWANIE

"Die Niemandsrose" ["Róża niczyja"], to jeden z najważniejszych tomów poetyckich Celana, a zadedykowany był Osipowi Mandelsztamowi. W 1959 roku Celan kończył prace nad przekładami wierszy Mandelsztama, z którym czuł silną bliskość duchową. Stąd kilka wierszy bezpośrednio lub pośrednio odnoszących się do losu Mandelsztama.

Osip Emiljewicz Mandelsztam (ros. Осип Эмильевич Мандельштам; ur. 2 stycznia?/14 stycznia 1891w Warszawie, zm. 27 grudnia 1938 w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka pod Władywostokiem, Rosyjska Federacyjna SRR) - rosyjski poeta i prozaik pochodzenia żydowskiego. Jeden z głównych przedstawicieli akmeizmu. Ofiara wielkiego terroru w ZSRR (czego Celan nie wiedział, był przekonany, że Mandelsztam został zamordowany przez hitlerowców).

ad: "modlitwy pod łukami"

Z komentarza Barbary Wiedemann wynikałoby, że te "modlitwy pod łukami" odnoszą się do notatki, jaką Celan zrobił na marginesie książki Eveline Lot-Falcks "Le rites de chasse chez les peuples sibériens", o obyczajach łowieckich ludów syberyjskich:

Le rites de chasse chez les peuples sibériens. Entre les mains du chaman, l'arc devient une arme dirigée contre ses adversaires spirituels. Son rôle est donc sensiblement le même que celui du tambour, dont la destination primitive était de mettre en fuite les esprots hostiles et, czez les AltaÏens du moins, l'arc a dû précéder le tambour. Un chaman altaïen parvenu à un certain degré de puissance reçoit le titre d'>uktu kam< >chaman qui possède la flèche<.

Obrzędy łowieckie wśród ludów syberyjskich. W rękach szamana łuk staje się bronią skierowaną przeciwko jego duchowym przeciwnikom. Jego rola jest zatem zasadniczo taka sama jak bębna, którego pierwotnym celem było zmuszenie wrogich duchów do ucieczki, a przynajmniej u Ałtajów łuk musiał poprzedzać bęben. Szaman ałtajski, który osiągnął określony poziom mocy, otrzymuje tytuł >uktu kam< >szamana władającego strzałą<.

(w: "Paul CELAN. Die Gedichte. Neue Kommentierte Gesamtausgabe, Suhrkamp Verlag, Berlin 2018)

Mnie jednak przyszedł do głowy pomysł alternatywny, że chodzi o łuki na Złotej Bramie, pod którymi modlili się (w średniowieczu) Żydzi podobnie jak pod Ścianą Płaczu:

Brama Złota (hebr.: שער הרחמים, Sza'ar ha-Rachamim; arab.: باب الرحمة, Bab ar-Rahma) - jedna z ośmiu bram Starego Miasta Jerozolimy. Jest to jedyna brama prowadząca na Wzgórze Świątynne. Do jej budowy, podobnie jak wszystkich innych jerozolimskich bram użyto białego piaskowca.

Wychodząc przez nią można było dotrzeć do doliny Cedronu (bez głębszej podstawy utożsamianej z Doliną Jozafata), Getsemani i na Górę Oliwną. Istniejąca budowla zachowała niektóre elementy ze starożytnej konstrukcji herodiańskiej.

Według tradycji żydowskiej, przez Bramę Złotą do Jerozolimy wjedzie Mesjasz. Niektórzy Żydzi wierzą, że brama zostanie otwarta w Dzień Sądu. Swoje wierzenia Żydzi opierają na proroctwie Księgi Ezechiela (44,1-2), która mówi, że brama ma być zamknięta, ponieważ przeszedł przez nią Bóg, a w przyszłości "jedynie władca może w niej zasiadać" (Ez 44,3).

W chrześcijańskich apokryficznych tekstach, brama była sceną spotkania rodziców Marii: Joachima i Anny. Przez tę bramę wjechał do Jerozolimy Jezus Chrystus tuż przed swoją męką - chrześcijanie obchodzą pamiątkę tego wjazdu w niedzielę palmową każdego roku.

Brama została zamurowana w 1530 przez władców osmańskich. W średniowieczu przed Bramą Złotą modlili się Żydzi, podobnie jak to czynią dzisiaj pod Ścianą Płaczu.

Mniej więcej od VII wieku datuje się muzułmańska tradycja chowania w jej pobliżu zmarłych. Wyznawcy Islamu, powołując się na surę koraniczną, wierzą, iż to właśnie tutaj będzie miał miejsce eschatologiczny sąd Allaha nad światem.

Brama Złota posiada dwa łuki. Północny nazywany jest Łukiem Żalu, południowy Łukiem Miłosierdzia. Zwykło się też nazywać tę zamkniętą bramę do Jerozolimy Bramą Piękną (por. Dz 3,1-8).

Od zewnętrznej strony bramy znajduje się cmentarz muzułmański.

Według tradycyjnych Żydów i chrześcijan historyczne i religijne dzieje Izraela to ta sama historia, którą opisuje Biblia. Wywodzą oni początki narodu żydowskiego od momentu, gdy Bóg Jahwe zawarł przymierze z Abrahamem.

Od tej pory, na znak przymierza z Bogiem, potomkowie Abrahama obrzezują napletki prąci. Według Biblii Abrahamowi, gdy miał sto lat, urodził się syn Izaak. Następnie, Izaakowi urodził się syn Jakub. I to właśnie Jakubowi Bóg zmienił imię na Izrael. Stąd wszyscy potomkowie Jakuba to właśnie naród Izraela. Jakubowi urodzili się synowie: Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Dan, Neftali, Gad, Aser, Issachar, Zabulon, Józef, Beniamin. Jest to 12 plemion Izraela.

ad Gwiazdozbiór Łabędzia i "ze szczeliną ledwie uchylonych poszarpanych powiek" a także "pod tym / cieniem" (ad "Krukiem" w przypisie 6):

Łabędź (łac. Cygnus, dop. Cygni, skrót Cyg) - jeden z bardziej wyrazistych gwiazdozbiorów nieba północnego, znany już w starożytności. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 150, 16. co do wielkości. W Polsce widoczny od wiosny do jesieni. Ze względu na to, że jego najjaśniejsze gwiazdy układają się na niebie w kształt krzyża, czasem nazywany jest Krzyżem Północy (analogia do Krzyża Południa). Gwiazdozbiór znajduje się w obrębie Drogi Mlecznej. Wysoko na letnim północnym niebie Łabędź pokazuje najjaśniejszą część północnej Drogi Mlecznej, wspaniałą Chmurę Gwiazd w Łabędziu. Najjaśniejsza gwiazda Łabędzia, Deneb tworzy, wraz z Altairem z Orła oraz Wegą z Lutni, charakterystyczną formację nieba letniego, asteryzm - Trójkąt letni.

Przez konstelację przechodzi pas Drogi Mlecznej - jeden z najpiękniejszych jego fragmentów. To gęsto usiane "pole gwiazdowe" Galaktyki przecięte jest ciemnym obłokiem pyłu o masie szacowanej na milion mas Słońca, które nazywane jest Wielką Szczeliną. Ciągnie się ona od Łabędzia i przebiega, rozszerzając się stopniowo, aż do konstelacji Strzelca. W skład obłoku wchodzi asocjacja gwiazdowa Cygnus OB2, której niezwykle młode, super masywne gwiazdy zanurzone są w gęstym obłoku pyłu i gazu. Ta gromada gwiazdowa zawiera szacunkowo 50-100 gwiazd typu widmowego O i jest często porównywana z najjaśniejszymi gromadami w Wielkim Obłoku Magellana. Jej szczegółowe obserwacje prowadzi się w falach radiowych i rentgenowskich - dla amatorów astronomii jest to ciemny obszar na niebie.

Przypisy:
[1]:

Łabędź przedstawia postać, jaką przybierał Zeus w czasie swych sekretnych schadzek. Jednym z obiektów pożądania miała być nimfa Nemesis lub, w bardziej powszechnej wersji, królowa Sparty - Leda. Po miłości z Zeusem Leda zrodziła podobno - są różne wersje tej historii - jedno lub dwa jaja. Z nich narodzili się Kastor i Polluks oraz Helena Trojańska. Polluks i Helena Trojańska byli rzekomo potomkami Zeusa, lecz Kastor był synem Ledy i jej męża, króla Tyndareosa.

Inna opowieść mówi o tym, że Orfeusz po swojej śmierci został jako Łabędź uwieczniony tuż przy swoim instrumencie, to jest obok gwiazdozbioru Lutni.

Jaśniejsze gwiazdy tworzą asteryzm Krzyża Północy. Te same gwiazdy wraz z bledszymi - wypełniającymi skrzydła - układają się w łabędzia. Delta i Epsilon Cygni to jego skrzydła, między nimi znajduje się Gamma Cygni, Albireo tuż u końca szyi, Deneb zaś tam, gdzie ma on kuper. Wymienione gwiazdy są jednocześnie pięcioma najjaśniejszymi w konstelacji.

[2]:

ad "morze turzycowe":

Turzyca (Carex L.) - rodzaj roślin z rodziny ciborowatych (turzycowatych). Obejmuje ok. 2000 gatunków (w szerokim ujęciu, z włączeniem kilkudziesięciu gatunków z innych rodzajów tradycyjnie wyróżnianych w plemieniu Cariceae). Spotykane są one na całym świecie, ale najbardziej zróżnicowane są w strefie klimatów umiarkowanych. W Polsce występuje ok. 100 gatunków.

Są to zwykle niezbyt długowieczne byliny odgrywające istotną rolę w wielu ekosystemach, zwłaszcza na terenach bagiennych (gdzie tworzą m.in. szuwary wielkoturzycowe), w murawach wysokogórskich i w tundrze.

Łodygi są przeważnie trójkątne, rzadko okrągłe. Blaszka liściowa jest płaska, w przekroju poprzecznym ma kształt litery V lub M, kanty ostre, raniące. Rzadko ostrze jest nitkowate, zwinięte lub zaokrąglone. Zwykle ma mniej niż 20 milimetrów szerokości.

[3]:

ad ilustracja:

Gwiazdozbiór Łabędzia. Mapa została stworzona przy pomocy programu PP3 autorstwa Torstena Brongera. Wersję wektorową stworzył Szczureq według wzoru z wersji rastrowej, której autorem jest BlueShade.

[4]:

ad "szlak brązu"

Historia narodu Izraela rozpoczyna się w momencie, gdy w krainie Kanaan nad Morzem Śródziemnym osiedliły się koczownicze plemiona Izraelitów, z których co najmniej część przybyła z Egiptu pod wodzą Mojżesza. Miało to miejsce prawdopodobnie w II poł. XIII wieku p.n.e.

Być może o te wędrówki Żydów chodzi Celanowi? To były wędrówki przez tereny kamieniście pustynne, gdy ktoś zmarł w drodze, usypywano mu kurhan z kamieni, szlak był więc znaczony kamiennymi kurhanami.

[5]:

Osobno ad słowo "Schelle", które ja przetłumaczyłam jako "policzek", a p. Krynicki jako "dzwoneczek". Otóż słowo to ma kilka znaczeń, "dzwonek, dzwoneczek" (przeważnie mały i okrągły), tak, ale też "zacisk", "kajdanki", "karo" (kolor w kartach, po polsku zostało to w powiedzonku "dupek dzwoncy"), a także "policzek", "szczęka", inaczej w Ahd. (starowysokoniemieckim) lub w gwarach (np. w szwajcarskich) to "Backe" w znaczeniu "bok", "boczek", pierwotnie "pośladek" ("półdupek"), później także "bok twarzy" = "policzek"... "policzek" to po niem. "Wange", ale też (potoczniej) "Backe" = "Schelle" (też w sensie "uderzenia z liścia", "policzka" (też w sensie "uderzenia z liścia", "wymierzenia policzka", potocznie w niektórych regionach: "Maulschelle", "dać komuś w pysk" ~ "przydzwonić").

[6]:

ad "Krukiem" (czyżby złowróżbnie?): gwiazdozbiór Kruka - Kruk (łac. Corvus, dop. Corvi, skrót Crv), mały gwiazdozbiór, 70 co do wielkości, nieba południowego znajdujący się na południe od konstelacji Panny. Mimo swoich rozmiarów, jest wyraźnym gwiazdozbiorem położonym na południe od równika niebieskiego, w Polsce najlepiej widoczny jest na wiosnę. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem około 15. Jego cztery najjaśniejsze gwiazdy tworzą wyróżniający się kształt czworokąta. Gwiazda czwartej wielkości gwiazdowej Alfa Corvi, jest znacznie słabsza od czterech kolejnych tworzących wyraźny czworokąt (Beta, Gamma, Delta, Epsilon).

Gwiazdozbiór Kruka łączy mit mówiący o bogu, kłamstwach i wężu z gwiazdozbiorem Pucharu.

Kiedy grecki bóg Apollo potrzebował wody, aby złożyć ofiarę Zeusowi, wysłał kruka z pucharem, żeby nabrał wody ze źródła na Ziemi. Kruk poleciał do źródła znajdującego się obok drzewa figowego, obwieszonego prawie dojrzałymi owocami. Kiedy zobaczył drzewo, postanowił poczekać, aż figi dojrzeją, by się nimi nasycić. Jednak czekał zbyt długo, objadając się owocami. Kiedy zdał sobie sprawę, że nie uniknie kary, napełnił wodą ze źródła puchar, do którego dostał się przy okazji wąż wodny. Kiedy wrócił do Apolla, wyjaśnił, że to ten wąż nie pozwolił mu napełnić pucharu i musiał go zabić. Apollo przejrzał oszustwo i w gniewie umieścił Puchar (Crater), Węża (Serpent) i Kruka (Corvus) na niebie. Sprawił też na dodatek, by kruk był spragniony przez całą wieczność, a jego głos był ochrypłym krakaniem, a nie śpiewem.

Starożytni Grecy widzieli tutaj ptaka - białego kruka, który donosił mitycznemu Apollinowi o tym, co robi wybranka jego serca - Koronis, królewna plemienia Lapitów.

Kruk w greckim micie jest związany z sąsiednim gwiazdozbiorem Pucharem. Kruka przedstawia się siedzącego na grzbiecie Hydry i dziobiącego jej ciało.

Najjaśniejsze gwiazdy: Chociaż główne gwiazdy Kruka w ogóle nie przypominają ptaka, to są bardzo dobrze widoczne na tle raczej bladego otoczenia.

ilustracja: Gwiazdozbiór Kruka. Mapa została stworzona przy pomocy programu PP3 autorstwa Torstena Brongera. Wersję wektorową stworzył Szczureq według wzoru z wersji rastrowej, której autorem jest BlueShade.