Matki i synowie w literaturze: Fryderyka Antschel

tekst w oryginale po niemiecku, autor: Helmut Böttiger, Süddeutsche Zeitung, 1.1.2020

Ze wszystkich poetów młody Paul Celan najbardziej podziwiał Rainera Marię Rilkego i z pewnością utożsamiał się z okrzykiem bohatera jego książki "Malte Laurids Brigge": "O matko, o ty jedyna". Dla Celana matka zawsze pozostawała wzorcem w przeciwieństwie do ojca. Ona, urodzona jako Friederike Schrager, opowiadała się za literaturą, podczas gdy Leo Anschel opowiadał się za autorytarnym, ortodoksyjnym wychowaniem żydowskim. To napięcie kształtowało poetę Paula Celana przez całe jego życie. Jego ojciec zarabiał na życie jako pośrednik w handlu drewnem opałowym w Czerniowcach na Bukowinie, a trzyosobowa rodzina mieszkała z kilkoma krewnymi w ciasnym, ciemnym, trzypokojowym mieszkaniu na parterze.

Przyciągający wzrok dom w stylu secesyjnym, który dziś jest pokazywany jako miejsce narodzin Celana z pamiątkową tablicą i rzeźbą, prawie na pewno nie jest domem, w którym Celan dorastał. Chodzi raczej o niepozorny dom obok, z ponurym podwórkiem - ale schludny sąsiedni dom zdaje się niemal symbolicznie reprezentować miejsce, w które matka chciała widzieć swojego jedynego syna: w świat sztuki i piękna.

Kiedy Celan miał 13 lat, wziął udział w żydowskim bierzmowaniu, bar micwie, które było jego ostatnim nabożeństwem. Wbrew woli ojca, zakończył też nieco później lekcje hebrajskiego. Jednak jego matka, pochodząca z niezbyt zamożnej rodziny kupieckiej, od najmłodszych lat każdą wolną chwilę spędzała z książkami i przywiązywała dużą wagę do używania literackiego języka niemieckiego bez lokalnego akcentu. Po szkole podstawowej uczęszczała jedynie na krótki kurs z ekonomii, pracowała jako niania, a następnie w biurze kupieckim; musiała dokładać się do utrzymania rodziny, co i tak ją absorbowało. Ale nade wszystko kochała niemiecką klasykę. Mówi się, że synowi urządzała prawdziwe konkursy na cytaty.

W ostatnich latach szkolnych Paul Celan zdystansował się do syjonizmu ojca, uważał, że ojciec jest zbyt drobnomieszczański z jego skromną działalnością maklerską, natomiast wraz z matką zagłębiał się w literaturę. Takich śladów w rodzinie matki było wiele: Selma Meerbaum, która pisała wiersze sentymentalne i zginęła w hitlerowskim obozie w wieku osiemnastu lat, była kuzynką Celana drugiego stopnia, a jego wujek Bruno rozpoczął karierę recytatora i zdążył wyjechać do Paryża.

Więź Celana z matką była niezwykle bliska, co widać bezpośrednio w jego wierszach aż do samego końca. Natomiast ojciec pojawia się rzadko. W wieku 15 lat Celan zaczął recytować Rilkego i gromadzić wokół siebie krąg dziewcząt - było to oczywiście coś, co odpowiadało miłości do matki, nawet jeśli ojciec "wariował" z tego powodu, jak przyjaciel Celana to później sformułował. Te występy zdawały się być dla niego prawdziwym eliksirem życia. Wujek Bruno zabrał go do teatru w Czerniowcach, gdy Paul miał dwanaście lat, a egzemplarz "Fausta", który otrzymał w prezencie od przyjaciół rodziców w tym samym czasie co bar micwa, na małym stoliku nabrał czegoś symbolicznego w mieszkaniu rodziców i czym zawarł tajny pakt z matką. Jej gęste, złocistoblond włosy, o czym później donosili krewni, odegrały niebagatelną rolę w szyfrach, których Celan poszukiwał w swojej poezji.

Na progu dorastania barbarzyńska siła współczesnej historii nagle wkroczyła w życie przyszłego poety. Rodzice Celana zostali zabici przez nazistowskich sprzymierzeńców w ukraińskim obozie i odtąd to doświadczenie ukształtowało także jego wiersze, w których zderzał się wzniosły ideał poezji z niewyobrażalnym wyłomem cywilizacyjnym, jakim było masowe mordowanie Żydów w Niemczech.

Latem 1944 roku Celan przeszedł do pracy w pobliżu południowego Bugu, gdzie zamordowano jego rodziców i napisał wiersz "Przy grobach": "Wciąż zna wodę południowego Bugu, / matka, fala, rany"... A kończy się wersetami: "A czy ty, mamo, tolerujesz, jak kiedyś, och, w domu, / ciszę, ten niemiecki, bolesny rym?" Literatura była językiem ojczystym Celana, a jego językiem ojczystym był niemiecki. "Bolesny rym", o którym mówi 24-latek, zaczerpnięty jest z tego drastycznego doświadczenia, czyli bez rymu, poprzez jego twórczość liryczną. Celan szukał odpowiedniego języka, a czyniąc to, wyszedł poza słynną "Fugę śmierci" w głąb "szarej strefy" języka i coraz bardziej radykalnego kwestionowania wszystkiego.

czytaj też:

KOMENTARZE