Konstandinos Kawafis: ITAKA

(tł. Zygmunt Kubiak)

Jeśli wyruszasz w podróż do Itaki,

pragnij tego, by długie było wędrowanie,

pełne przygód, pełne doświadczeń.

Lajstrygonów, Cyklopów, gniewnego Posejdona

nie obawiaj się. Nic takiego

na twojej drodze nie stanie, jeśli myślą

trwasz na wyżynach, jeśli tylko wyborne

uczucia dotykają twego ducha i ciała.

Ani Lajstrygonów, ani Cyklopów,

ani okrutnego Posejdona nie spotkasz,

jeżeli ich nie niesiesz w swojej duszy,

jeśli własna twa dusza nie wznieci ich przed tobą.

Pragnij tego, by wędrowanie było długie:

żebyś miał wiele takich poranków lata,

kiedy, z jaka uciechą, z jakim rozradowaniem,

będziesz podpływał do portów, nigdy przedtem nie widzianych;

żebyś się zatrzymywał w handlowych stacjach Fenicjan

i kupował tam piękne rzeczy,

masę perłową i koral, bursztyn i heban,

i najróżniejsze, wyszukane olejki ?

ile ci się uda zmysłowych wonności znaleźć.

Trzeba też, byś egipskich miast odwiedził wiele,

aby uczyć się i jeszcze się uczyć ? od tych, co wiedzą.

Przez cały ten czas pamiętaj o Itace.

Przybycie do niej ? twoim przeznaczeniem.

Ale bynajmniej nie śpiesz się w podróży.

Lepiej, by trwała ona wiele lat,

abyś stary już był, gdy dobijesz do tej wyspy,

bogaty we wszystko, co zyskałeś po drodze,

nie oczekując wcale, by ci dała bogactwo Itaka.

Itaka dała ci tę piękną podróż.

Bez Itaki nie wyruszyłbyś w drogę.

Niczego więcej już ci dać nie może.

A jeśli ją znajdujesz ubogą, Itaka cię nie oszukała.

Gdy się stałeś tak mądry, po tylu doświadczeniach,

już zrozumiałeś, co znaczą Itaki.

Konstandinos Kawafis: ITAKA

(tł. Antoni Libera)

Jeżeli do Itaki wybierasz się w podróż,
niech będzie to podróż długa,
pełna przygód i nauk.
Lestrygonów, Cyklopów, gniewnego Posejdona
nie musisz się obawiać.
Jeżeli będziesz myślą szybował wysoko,
a umysł twój i ciało będą ciągle zdolne
do wzruszeń nieprzeciętnych,
nikt z nich ci nie zagrozi.
Jeśli nie masz ich w sobie i sam ich nie wskrzesisz,
Lestrygonów, Cyklopów, gniewnego Posejdona
nie spotkasz na swej drodze.

Niech będzie to podróż długa.
Obyś o letnim brzasku
- urzeczony, szczęśliwy -
wiele razy zawijał do nieznanych portów;
i bywał u Fenicjan w ich hadlowych stacjach,
i kupował tam od nich drogocenne rzeczy:
perły, koral i bursztyn, i drewno z hebanu,
i wszelkiego rodzaju pachnące olejki,
podniecające pachnidła, ile tylko zechcesz;
i odwiedził niejedno z wielu miast egipskich
i uczył się tam od tych, co posiedli wiedzę.

Bylebyś nie zapomniał nigdy o Itace,
o twoim przeznaczeniu - masz do niej dopłynąć.
Lecz nie śpiesz się w podróży.
Niech trwa długo - latami.
Lepiej byś był już stary, gdy dotrzesz do wyspy,
i na tyle zasobny w dobra tego świata,
by już nie oczekiwać od Itaki bogactw.

Itaka dała ci upajającą podróż.
Nie wyruszyłbyś w drogę, gdyby jej nie było.
Cóż więcej miałaby dać?

I gdyby była biedna, nie oszukała cię.
Zdobyłeś przez nią mądrość i ogrom doświadczeń,
a wraz z nimi świadomość, co znaczy - Itaka.

Lajstrygonowie - legendarne plemię olbrzymów zamieszkujących Telepylę, krainę białych nocy, utożsamianą przez starożytnych Greków z którymś z regionów Sycylii bądź z Formią w Lacjum w Italii. Opisany przez Homera w eposie "Odyseja" w rozdziale 10. Lajstrygonowie byli ludożercami - zatopili 11 okrętów Odyseusza, pożerając ich załogi. Odyseusz uciekł chroniąc się na ostatnim z okrętów. 

O Lajstrygonach wspominają Homer, Owidiusz, Hyginus i Apollodorus. To mityczny lud gigantów i kanibali, którzy zajmują się wyłącznie hodowlą bydła, a nie rolnictwem, i są opisywani jako skrajnie niecywilizowani. Protoplastą Lajstrygonów jest Lajstrygon, syn Posejdona i Gai.

Odyseusz dociera na ląd siódmego dnia po odwiedzeniu wyspy Aiolos i przed odwiedzeniem Kirke na wyspie Aiaia. Tutaj traci dużą część swojej załogi i statków, ponieważ zostaje zaatakowany przez Lajstrygonów. Król Lajstrygonów, syn Posejdona, zwał się Lamos. Królem jest także jego potomek Antyfates, którego córki spotykają u źródła Artakie trzech zwiadowców Odyseusza. Antiphates każe z jednego ze szpiegów Odyseusza przygotować sobie na "ucztę", ale pozostałym dwóm udaje się uciec.

Ostrzeżonemu Odyseuszowi udaje się uciec na swoim statku z niewielką liczbą towarzyszy, gdyż jako jedyny nie pozwolił mu wpłynąć do portu; jego pozostali ludzie zostają pożarci przez Lajstrygonów.

Stolica Lajstrygonów nazywa się Telepylos (Daleka Brama), prawdopodobnie na cześć portu z wąskim wejściem. Niektórzy autorzy sugerują, że Telepylos oznacza "odległe Pylos", w przeciwieństwie do (pobliskiego) Pylos na Peloponezie. Położenie krainy Lajstrygonów jest niepewne. Homer wspomina, że ścieżki dnia i nocy są tam blisko, dlatego pasterz, który nie śpi, może zarobić podwójnie - jako pasterz owiec i jako pasterz krów. Późniejsi Grecy szukali siedziby Lajstrygonów na Sycylii, konkretnie pod Etną na polach miasta Leontinoi, rzymscy autorzy na najbardziej wysuniętym na południe wybrzeżu Lacjum w rejonie Formiae. Rozważane jest również miejsce w pobliżu Kyzikos nad Morzem Marmara, ponieważ legenda Argonautów wspomina również o źródle zwanym Artakie, a mieszkający tam Gegeneis wykazują pewne podobieństwa do Lajstrygonów. 

Podczas nieobecności Odysa na wyspie pojawili się zalotnicy ubiegający się o rękę Penelopy, przekonani o jego śmierci. Bez skrupułów wykorzystywali święte prawo gościnności, wyrządzając rozliczne szkody w majątku. Odyseusz, przybywszy za sprawą Ateny pod postacią żebraka (rozpoznał go jedynie jego wierny pies Argos, który zaraz potem zakończył żywot), wziął udział w konkursie, w którym nagrodą miała być ręka jego żony (spisek ten był również jego autorstwa). Zadaniem, które musieli wykonać zawodnicy było strzelenie z łuku tak, by strzała przeleciała przez otwory w dwunastu toporach ustawionych w rzędzie. Okazało się jednak, że nikt z pozostałych konkurentów nie ma dość siły, by choćby naciągnąć łuk króla Itaki. Odyseusz jako jedyny strzelił perfekcyjnie, a następnie ujawnił swoją tożsamość i z pomocą syna Telemacha, który w międzyczasie (10 lat wojny trojańskiej i 10 na dotarcie do Itaki), wyrosł na mężczyznę, wymordował wszystkich zalotników.

Jacek Hajduk: Podróż totalna, czyli 'Itaka' Kawafisa, Vangelisa i Connery'ego, Racjonalista.pl, 30.7.2007, zakończenie:

Bogaty starzec

Zachwyca również część końcowa utworu. Kawafis-Connery-podmiot liryczny mówi: i już jako starzec przybijesz do wyspy, / bogaty we wszystko, co zyskałeś w drodze, / nie oczekując, że Itaka obdarzy cię bogactwem. (So that you're old by the time you reach the island, / wealthy with all you have gained on the way, / not expecting Ithaca to make you rich.) Jakikolwiek komentarz do tych słów wydaje się być zbędnym.

Dalej następuje chyba najciekawszy, bo najciekawiej wyrecytowany wers całego utworu: Bez niej nie wyruszyłbyś w drogę. (Without her you would not have set out.) Słowa Seana Connery?ego brzmią tu wręcz odkrywczo. Ależ oczywiście! - wołamy. - Racja! - Choć na dobrą sprawę nic w tym odkrywczego nie ma.

W tym też momencie, po raz ostatni podczas naszej wojaży, podrywa się Vangelis. Podrywa się i porywa? Porywa w nieokreślonym kierunku, kiedy Itaka nie ma już nam nic więcej do dania. (She has nothing left to give you now.) Cóż, dała nam już piękną podróż. (Ithaca gave you the marvelous journey.) Czy mogła więcej?

Wiersz totalny

Szkocka, szorstka i głęboka wymowa Seana Connery?ego z impresyjno-ilustracyjną muzyką Vangelisa tworzy idealną całość, piękną i mądrą interpretację utworu Kawafisa, jedność. Niełatwo wyobrazić sobie, by ktoś kiedyś dokonał czegoś równie wzniosłego, hipnotyzującego i zwyczajnie udanego aranżując jakieś dzieło literackie.

Podróż w "Itace" Konstandinosa Kawafisa jest podróżą totalną, ale i sam wiersz, od roku 2004, jest wierszem totalnym. Rzadkim arcydziełem z pogranicza sztuk. Doskonały literacko, deklamacyjnie i muzycznie porywa pełnią swojej epickiej narracji, przenosi w nadrealistyczny świat podróży-życia. Zachwyca i urzeka.

KONSTANDINOS KAWAFIS, (1863 - 1933, urodził się i zmarł w w Aleksandrii w Egipcie).
Wiersze, Zeszyty Literackie, 8 października 2019

ZYGMUNT KUBIAK, (1929 - 2004, urodził się i zmarł w Warszawie). Pisarz, eseista, tłumacz. Autor "Mitologii Greków i Rzymian (1997), "Brewiarza Europejczyka" (1998), "Literatury Greków i Rzymian" (1999), "Dziejów Greków i Rzymian" (2003); przełożył m.in. "Eneidę" i "Wyznania" św. Augustyna. Autor przekładów wierszy greckiego poety Konstandinosa Kawafisa. Pracy nad przekładem wszystkich 253 wierszy Kawafisa poświęcił ponad 30 lat.

IRENEUSZ KANIA (19 września 1940 w Wieluniu - 9 października 2023 w Krakowie) - polski tłumacz i pisarz, poliglota. Przełożył kilkadziesiąt książek z kilkunastu języków, przede wszystkim romańskich i azjatyckich.

ANTONI LIBERA (ur. 1949 w Warszawie) - pisarz, tłumacz, reżyser, znawca twórczości Samuela Becketta. Przełożył i wydał wszystkie dzieła dramatyczne Becketta, część jego utworów prozą oraz eseje i wiersze. Sztukami Becketta zajmuje się również jako reżyser. Tłumaczył również tragedie Sofoklesa (m.in. "Antygonę" i "Króla Edypa"), dokonał nowego przekładu "Makbeta" Szekspira i "Fedry" Racine'a oraz kanonu poezji Friedricha Hölderlina i wierszy Konstandinosa Kawafisa. Przekłada też libretta operowe. W 2009 wydał prozę autobiograficzną pt. "Godot i jego cień". Książka ta znalazła się w finale Nagrody Angelusa oraz została nominowana do szwajcarskiej nagrody im. Jana Michalskiego.

JACEK HAJDUK (ur. 1982), filolog klasyczny, eseista, prozaik i tłumacz Kawafisa, doktor nauk humanistycznych, pracownik Instytutu Filologii Klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor powieści historycznej "Pliniusz Młodszy" (2012) oraz opowiadań i szkiców o kulturze śródziemnomorskiej. Publikował m.in. w Tygodniku Powszechnym, Przeglądzie Politycznym, Kwartalniku Artystycznym i Zeszytach Literackich. 

czytaj też:

KOMENTARZE