Paul Celan: DIE WINZER / WINIARZE (tł. Ela Binswanger)

LOGOWANIE

Celan poznał parę Nani Maier i Klausa Demusa w czasie pobytu w Wiedniu (koniec 1947 / pierwsza połowa '48), Nani, od końca 1952 żona Klausa Demusa, studiowała w roku akademickim 1950/51 w Paryżu, w jednym z przedruków jest dedykacja "London, Willesden Green. 1 marca 1955" - to dzień urodzin Nani. Celan spotkał się z Demusami w Londynie w czasie pobytu między 27.2. a 3.3.1955. Susanne Ayoub o ich przyjaźni w rozmowie z prawie 93-letnim Klausem Demusem (30.5.1927-14.2.2023), austriackim historykiem sztuki i poetą w komentarzu.

@tłumaczenie: w j. niemieckim "Wein", to wino, a "das Geweinte" to "wypłakane", po niem. gra możliwa słów z cząstką "wein", po polsku nie. Ale mamy ten homonim "wina" (l. mn. od wino) i wina (zły uczynek, występek) i tu już dało się w tłumaczeniu pokombinować.

Słowo "Schacht" w tłumaczeniu Macieja Tomali to "szyb", także w tłumaczeniu Johna Felstinera na ang. "mineshaft" - "szyb" [górniczy]. U mnie to "wądół", bo "Schacht" można różnie tłumaczyć, a mam to powtórzenie "w dół - wądół".

O niedokładnym rymie ostatnich dwóch wersów "...światło ogarka" - ...zwilży się warga" w tekście poniżej.

Poza tym o wierszu i jego budowie:

"Die Winzer" pochodzą z września 1953; zakorzenia się w nim jesień [czasownik niem. "herbsten" pochodzi od słowa "Herbst" - "jesień", co znaczy "zbierać (jesienne plony)"]. Wiersz ten to elegia, a jednocześnie medytacja nad procesem poetyckim, dokonywana w rytmicznych powtórzeniach.

Każdy werset wypełniają rytmiczne powtórzenia. Począwszy od "Fugi śmierci", u Celana powtórzenie jest szczególnym środkiem poetyckiego wyrazu. [...] Mamy w wierszu przykłady widocznych i słyszalnych powtórzeń, o które opierają się aliteracja i asonans, gra słów i rym, paralelizm i podsumowanie, a także podwojeń morfemów, jednostek leksykalnych, gramatycznych, elementów syntaktycznych i metrycznych. Również jedno znaczenie może niejako podwajać drugie w konstrukcjach typu paradoks, przeciwstawienie, metafora, cytat, autokorekta. Powtórzenie jest mechanizmem pamięci, rytuału, opóźnienia, a nawet odkupienia. [...] słowa tytułu "Die Winzer" nabierają rytmu obecnego potem w całym wierszu, by na końcu stworzyć niemal idealny dwuwiersz (rymowany). [...] Wiersz Celan nie mógłby zakończyć się dokładnym rymem. Nie ma tu doskonałego zakończenia - nie ma zgody pomiędzy tym, co minęło, a tym, co nadejdzie. [...] Rym dokładny nie istnieje, ale coś ponad to - przejście od "leuchten" do "feuchtet", od odbicia światła ku zadośćuczynieniu. [Niemal idealny, ale nie idealny!]

John Felstiner: "Paul Celan. Poeta, ocalony, Żyd", tł. Maciej Tomal, Małgorzata Tomal, wyd. Austeria, Kraków – Budapeszt 2010

na zdj. Paul Celan, Nani i Klaus Demus, Waterloo Bridge, Londyn 1955 [4]

Klaus Demus (30 maja 1927 w Wiedniu - 14 lutego 2023 tamże) był austriackim historykiem sztuki i poetą.

W 1951 roku Paul Celan opisał Demusa jako swojego jedynego przyjaciela, któremu zadedykował także swój wiersz "Die Krüge" ["Dzbany", w moim tł "Kruże"], a jemu i jego żonie Nani Demus wiersz "Die Winzer" ["Winiarze"].

Demus, zaprzyjaźniony także z Ingeborg Bachmann, pisał panteistyczną poezję przyrodniczą. Jego twórczość nawiązuje do tradycji Pindara, Friedricha Hölderlina, Hugo von Hofmannsthala i Rudolfa Borchardta. Jego twórczość stanowi wyraźną przeciwwagę dla językowego pesymizmu i nihilizmu poezji współczesnej.

W 1958 roku Klaus Demus otrzymał nagrodę sponsorowaną przez Kulturkreises der Wirtschaft im Bundesverband der Deutschen Industrie [Związek Kulturalny Ekonomii przy Federalnym Zrzeszeniu Przemysłu Niemieckiego]. Do 1987 roku Demus pracował jako kurator w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Jego bratem był pianista Jörg Demus.

Przypisy:
[1]: Susanne Ayoub o Celanie w rozmowie z Demusem, tekst z j. niemieckiego:

Historyk sztuki i poeta Klaus Demus był przyjacielem Paula Celana przez całe życie aż do jego śmierci. Autorka Susanne Ayoub odwiedziła go w Wiedniu.

Na 50. ROCZNICĘ ŚMIERCI PAULA CELANA

Susanne Ayoub: ?Es ist Zeit, dass es Zeit ist? ["Już czas, by nadszedł czas", ostatni wers wiersza "Corona" tu w moim tł.]

19 kwietnia 2020

Klaus Demus jest historykiem sztuki i poetą. Do emerytury pracował w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Autor 17 tomików poezji, ostatnio "Postludium" (2017, Löcker-Verlag).

Odwiedzam w domu prawie 93-letniego historyka sztuki i poetę. Jego zdrowie jest kruche, ale jego duch pełen wigoru. Znał na pamięć wszystkie wiersze Paula Celana. Kiedy po raz pierwszy przeczytał je w wiedeńskim czasopiśmie literackim "Plan", otworzyły się przed nim nowy świat. "Wydawało mi się, że widziałem wówczas najwyższą jakość tworzoną w języku niemieckim".

Klaus Demus, student historii sztuki i sam początkujący poeta, poznał Paula Celana poprzez Ingeborg Bachmann. Narzeczona Demusa, a później żona, Nani Maier, jest szkolną koleżanką Bachmann i spotyka się z nią regularnie, ponieważ Bachmann przepisuje na maszynie pracę o Kafce swojej przyjaciółki.

W tym czasie Paul Celan przebywał jako wysiedleniec w Wiedniu [alianci nazywali osoby, które po wojnie musiały opuścić swoją ojczyznę i szukały schronienia w innym kraju, Displaced Persons, "wysiedleńcami". Podobnie jak Paul Celan, często zmuszeni do opuszczenia swoich pierwotnych ojczyzn byli więźniowie nazistowskich obozów pracy w Europie Wschodniej]. Jesienią 1947 r., Celan, podobnie jak tysiące żydowskich uchodźców z Rumunii, przybył do Austrii przez Węgry w wielotygodniowym marszu, często przy pomocy nielegalnych przemytników. Do Wiednia dotarł na krótko przed Bożym Narodzeniem.

Wiem coś o granicach

"Myślę, że wiem coś o granicach - w grudniu 1947 roku w nocy, przez zamarznięte pola uprawne przekroczyłem taką granicę ze Słowenią-Burgenlandem i po dobijaniu się do wszystkich ciemnych, głuchych okien, wylądowałem w ostatnim gospodarstwie w tej wsi - wieś nazywała się Schallendorf".

Celan wyprzedza jego reputacja jako niezwykłego talentu poetyckiego. Młody poeta szybko trafia w krąg surrealistycznego malarza Edgara Jené, który ma swoją pracownię w częściowo zniszczonym przez bombę domu przy Julius-Tandler-Platz. Tutaj spotyka się nowo rozbudzona młoda scena artystyczna Wiednia, odbywają się wystawy, koncerty, przedstawienia teatralne i odczyty.

Celan zaprzyjaźnia się z Jené i tymczasowo z nim mieszka. Obaj biorą udział w pierwszej w Wiedniu wystawie surrealistów w Galerii Agathon - Celan czyta swoje wiersze. Surrealizm był mu znany już z Bukaresztu i przez krótki czas Celan uważał się za poetę surrealistycznego.

Razem z Edgarem Jené opublikował surrealistyczną broszurę - od której później się zdystansował - oraz napisał esej o malarzu: "Edgar Jené: The Dream of the Dream". Jest to pierwsza publikacja książkowa Paula Celana. W przygotowaniu jest także pierwszy tom poezji z dwoma ilustracjami Jené, ale druk jest opóźniony z powodu bankructwa wydawcy.

Najmilsi przyjaciele

Początek znajomości z Klausem Demusem przypadł na ostatnie tygodnie pobytu Celana w Wiedniu. "Wówczas mógł wchodzić tylko do niektórych dzielnic Wiednia, które były podzielone na strefy i spotykaliśmy się w Café Landtmann w pierwszej dzielnicy. Wiedział już, jak bardzo cenię jego wiersze, co go bardzo uszczęśliwiło".

Już od pierwszego spotkania zbliżyli się do siebie, a rok później, kiedy Demus spędził rok na studiach w Paryżu, ich przyjaźń pogłębiła się. "Od samego początku był moim wymarzonym przyjacielem, by stawać się nim coraz bardziej, do końca byliśmy najserdeczniejszymi przyjaciółmi".

Celan prosi Klausa Demusa o zajęcie się całkowicie nieudanym projektem "Piasek z urn". Długo oczekiwany pierwszy tom poezji młodego poety zawiódł nie tylko finansowo, ale także formalnie i estetycznie, wydrukowany na tanim papierze i pełen błędów drukarskich zniekształcających sens.

Zdjęcia Jené są nieodpowiednie, Celanowi się nie podobają i żąda zniszczenia całego nakładu. W tym czasie opuszcza Wiedeń, by udać się w kierunku Paryża. Pożegnanie z Wiedniem jest gorzkie. Chociaż zyskał wiele uznania, jaki jest ostateczny wynik? "Nie zostałem długo. Nie znalazłem tego, co miałem nadzieję znaleźć" - napisał później w liście.

Miłość do Ingeborg Bachmann nie powiodła się, nawet jeśli później wznowią związek. Z przerwami, wzlotami i upadkami, ta dwójka pozostaje ze sobą związana niemal do końca życia. "Tragiczny związek" - mówi Klaus Demus. "Bardzo jej współczułem, bo to ona została wykorzystana".

[2]:

Urodzony jako Paul Antschel

Paul Celan, urodzony jako Paul Antschel w Czernowitz w 1920 r., jest jedynym synem niemieckojęzycznej rodziny żydowskiej. W tym czasie na Bukowinie istniała duża społeczność żydowska; prawie połowę mieszkańców Czerniowiec stanowili Żydzi. W 1941 r., kiedy Niemcy wkroczyli do kraju, Paul Celan zdążył na czas zgłosić się do pracy, podczas gdy jego rodzice zostali wywiezieni i zamordowani.

Od dwudziestu miesięcy pracuje przymusowo w obozie Tabaresti w Rumunii. "Stłoczeni w ziemiankach, które zapewniały bardzo słabą ochronę przed srogą pogodą i pozbawieni środków higienicznych, musieliśmy wykonywać ciężką pracę fizyczną, a ponadto musieliśmy znosić bardzo surowe traktowanie ze strony dowództwa obozu oraz niedostatecznie i niesmacznie się odżywiać? (cytat z oświadczenia Celana dla więźnia obozu Maximiliana Goldhagena, skierowanego do Urzędu ds. Restytucji, 1964).

Kiedy przyjeżdża do Wiednia jako bezpaństwowiec, który uciekł z sowieckiej strefy wpływów i ma jedynie półlegalną sytuację życiową, szybko zdaje sobie sprawę, że ludzie w tym kraju nie chcą słyszeć o takiej przeszłości.

Klaus Demus pamięta, że Celan prawie nic nie mówił o sobie i swojej rodzinie. "Wiedziałem, że był dobrze wychowany, mówił kilkoma językami, wojnę spędził w nazistowskim obozie, a jego rodzice zginęli brutalnie zamordowani. Mówił, że przeżył tylko dzięki szczęściu".

Różne wrażenia

W 1952 r. Celan wziął udział w spotkaniu Grupy 47 w Niendorfie. Swój udział zawdzięcza Ingeborg Bachmann, która go "przemyciła" ? mówi Demus. "Jak wszyscy uczestnicy, czytał tam swoje wiersze. I ktoś zarzucił mu, że czyta jak Goebbels?.

Istnieją różne wrażenia co do reakcji na deklamację Celana. Hans Weigel mówi o kolegach, którzy małpowali ton głosu Celana: "Schwarze Milch der Frühe ..." ["Czarne mleko Jutrzni?"z mojego tłumaczenia "Fugi śmierci"]. Hans Werner Richter, kierownik wydarzeń w Grupie 47, skomentował, że Celan "czytał na modlę śpiewu kantora jak w synagodze". Ale z drugiej strony niemieckie radio chce nadawać jego wiersze, w tym "Fugę śmierci", i wydawca podpisuje z nim kontrakt.

"Mohn und Gedächtnis" ["Mak i pamięć"], zawierający także wiersze ze zniszczonego tomu wiedeńskiego, ukazał się nakładem Fischer-Verlag pod koniec 1952 r. Dzięki tej książce Celan z dnia na dzień stał się sławny w niemieckojęzycznym świecie. Wiersze są omawiane w najważniejszych niemieckich gazetach, wiele z recenzji jest pozytywna, a niektóre są wręcz euforyczne, oto głos, jakiego nigdy wcześniej nie słyszano w niemieckiej poezji.

Ale zdarzają się też krytyczne i negatywne komentarze, mówiące o "etiudach i palcówkach", "pompatycznych aranżacjach" czy "strasznej symetrii".

Bezpodstawne oskarżenia o plagiat

Uwaga, jaką przyciąga twórczość Celana, sprawia, że na planie pojawia się wdowa po poecie Ywanie Gollu. Claire Goll pisze list otwarty do prasy, wydawców i autorów, wskazując na równoległe fragmenty i frazy słowne w wydanym w 1951 r. tomie poezji jej męża i oskarżając Paula Celana o plagiat.

Jej oskarżenia okazują się bezpodstawne, ale drukują je różne gazety. Chociaż Celana bronią różni autorzy i dziennikarze, a niektóre z omawianych wierszy Celana zostały opublikowane przecież przed oskarżeniami, jest on głęboko poruszony i niespokojny.

Tym bardziej, że Claire Goll nie przestaje powtarzać swoich twierdzeń. Z każdą krytyką jego twórczości na nowo pojawia się poczucie zagrożenia. Celan wzywa przyjaciół, aby stanęli po jego stronie i publicznie zaprotestowali przeciwko niesprawiedliwemu traktowaniu go. Pisze listy, apeluje, oskarża. Ktokolwiek jednak staje po jego stronie, nie robi tego bez zastrzeżeń.

W odpowiedzi na to, co uważa za niedopuszczalną interpretację "Fugi śmierci", pisze z oburzeniem do Bachmann: "Wiesz ? a raczej wiedziałaś kiedyś ? o czym próbowałem powiedzieć w "Fudze Śmierci". Wiesz ? nie, wiedziałaś kiedyś ? i dlatego muszę Ci teraz przypomnieć ? że "Fuga śmierci" jest także dla mnie epitafium i grobem.

Każdy, kto pisze o "Fudze śmierci", to, o czym pisał ten Blocker, profanuje groby". "Krytyk Günter Blocker zrecenzował trzeci zbiór wierszy Celana, "Sprachgitter", w Berliner Tagesspiegel w 1959 r. i określił "Fugę śmierci" jako "strukturę graficzną bez żadnych sensownych znaczeń".

Wszechobecny antysemityzm

Wszechobecny antysemityzm tamtych lat stał się dla Celana nie do zniesienia. Coraz bardziej się wycofuje, zrywa z wieloma, których uważa za "kalających honor jego zamordowanej matki", w tym z przyjaciółmi takimi jak Ingeborg Bachmann i jej ówczesny partner Max Frisch.

Nawet Klaus Demus, który przez lata wielokrotnie uspokajał Celana i pośredniczył w jego sprawie, zaczyna mieć wątpliwości. 17 czerwca 1962 r. wyznał wreszcie w liście: "Paul, mam straszne i pewne podejrzenie, że cierpisz na paranoję".

Jedynie jego żona, Gis?le de Lestrange, pozostaje niezachwianie lojalna i wierzy w niego. Ale w końcu ona też nie może ignorować oznak choroby psychicznej, ponieważ Celan staje się wobec niej agresywny, tak jak wobec siebie, wreszcie widzi, że życie ich syna Erica jest zagrożone i zaczyna szukać pomocy.

Od 1963 r. Paul Celan leczył się psychiatrycznie. "Choroba występowała epizodycznie, co wielokrotnie kończyło się pobytami w szpitalach, a w określonych odstępach czasu musiał zgłaszać, czy jego stan zasługuje na leczenie, czy też wrócił do normy".

Klaus Demus nie utrzymuje w tym czasie kontaktu ze swoim przyjacielem. Celan nie odpowiada na jego listy i przeprosiny. Podobnie jak wielu innych, Demus należy teraz do obozu wroga. Dopiero w 1968 r., przy okazji wyjazdu na delegację do Paryża, udało mu się zmienić zdanie Celana.

Spotykają się w marcu 1969 r. Demus odwiedza Celana w jego miejscu pracy, École Normale Supérieure, gdzie Celan wykłada od wielu lat i nadal tam pracuje pomimo choroby. "Był trochę powściągliwy, bardzo poważny i niewiele mówił. Nadal był pod opieką lekarską i leczył się psychiatrycznie, dlatego wyrażał się z rezerwą".

Pogodzili się

Rozstali się pojednani, a także wznowili korespondencję - od 1948 do 1962 r. prowadzili przecież ciągłą wymianę poglądów. W ostatnim liście Celan pociesza przyjaciela, który wątpi w jego zdolności poetyckie: "Mój drogi Klausie, ale oczywiście jesteś poetą. Tylko: nasze czasy nie są już takie poetyckie... Masz tyle języka, Klaus - a ja coraz bardziej tracę język. Już niedługo będę mógł myśleć tylko kośćmi. Mam w tym trochę praktyki".

19 kwietnia 1970 r. Paul Celan opuścił swoje mieszkanie przy Avenue Émile Zola, w pobliżu mostu Pont Mirabeau na Sekwanie, gdzie mieszkał samotnie przez ostatnie dwa lata, i nigdy już nie wrócił. Gis?le bezskutecznie próbuje dowiedzieć się czegoś na temat miejsca jego pobytu.

Wie, że ostatnio nie dzieje się z nim najlepiej i obawia się najgorszego. Wiadomość dotarła do niej dopiero kilka tygodni później. Ciało Paula Celana znaleziono w wiosce nad Sekwaną, daleko pod Paryżem.

Na prośbę Gis?le Klaus Demus przyjeżdża do Francji. "Rozpoznała go jedynie po ranie na ciele; jego twarzy nie można było już rozpoznać". Demus stoi nad grobem przyjaciela u boku jego żony. Paul Celan został pochowany 12 maja 1970 r. na cmentarzu w Thiais. (Susanne Ayoub, 18 kwietnia 2020 r.)

[3]:

Paul Celan, Klaus Demus, Nani Demus: "Briefwechsel" ["Korespondencja"]

Wybór z korespondencji Gis?le Celan-Lestrange z Klausem i Nani Demusami. Pod redakcją Joachima Senga. Wydanie ilustrowane.

"Moi drodzy, dziękuję za wszystko, dziękuję, że jesteście, za otwarcie tej szerokiej bramy przyjaźni ?: Jesteście moim światem, który w końcu stał się prawdziwy". Paul Celan do Klausa i Nani Demus

Paul Celan określił Klausa Demusa jako swojego "brata" i przed nikim nie otworzył się bardziej niż przed swoim wiedeńskim przyjacielem. Inicjatorką tej przyjaźni w Wiedniu w 1948 r. była Ingeborg Bachmann. Spotkanie bukowińskiego poety z młodym wiedeńskim poetą i studentem historii sztuki zaowocowało jedyną "prawdziwą" przyjaźnią Celana, która później obejmowała także Nani Demus z domu Maier i żonę Celana Gis?le Celan-Lestrange.

Ich wzajemna korespondencja zajmuje wyjątkowe miejsce wśród korespondencji Paula Celana, zarówno pod względem objętości (ok. 400 listów), jak i znaczenia: jak żadna inna jego korespondencja, ta poetycka korespondencja ujawnia osobę Paula Celana stojącą za dziełem i przy - jednocześnie pozwala się z nim oswoić. Wgląd w jego często trudną codzienność w Paryżu. Rzuca nowe i zniewalająco ostre światło na związek pomiędzy Ingeborg Bachmann i Paulem Celanem.

A jednak nawet tę relację między dwoma poetami, których łączyła największa bliskość i uczucie, rozdzieliła na lata sprawa Golla i choroba Celana w 1962 r. Jednak w 1968 r. Klaus Demus ponownie podjął próbę zbliżenia się: Ostatecznie listy te pozostawiły po sobie wzruszający dokument z ostatnich lat życia Paula Celana. (opis wydawcy)

Suhrkamp-Verlag, Frankfurt 2009

[4]:

Klaus Demus (30 maja 1927 w Wiedniu - 14 lutego 2023 tamże) był austriackim historykiem sztuki i poetą.