Søren Kierkegaard wg szkicu Nielsa Christiana Kierkegaarda, 1840
Pewien filozof z Kopenhagi pod wpływem religijnej blagi uwierzył w grzech, żył krótko, ech, życie miał pełne dziwnej magii.
(ebs)
Søren
Aabye Kierkegaard - duński filozof, poeta romantyczny i teolog,
uznawany za jednego z prekursorów filozofii egzystencjalnej, zwłaszcza
jej chrześcijańskiego nurtu; nazywany czasem "Sokratesem Północy".
Wywarł wpływ nie tylko na rozwój XX-wiecznej filozofii czy teologii, ale
również biblistyki, literatury, sztuki, a nawet psychologii.
Myśl
Kierkegaarda, będąca w głównej mierze próbą interpretacji kluczowych
pojęć chrześcijaństwa, kształtowała się pod wpływem głębokiej
religijności domu rodzinnego poety i przejawianej przez jego ojca,
Michaela Pedersena Kierkegaarda, obsesji grzechu oraz zakorzeniania w
duchowości syna poczucia religijnego posłannictwa. Duży wpływ na jego
filozofię miały również zerwane zaręczyny z Reginą Olsen. Jego poglądy
filozoficzne stały w ostrej opozycji do myśli Hegla oraz w pewnej
kontynuacji Pascala, św. Augustyna i Schellinga.
Krótkie życie
Kierkegaarda nie obfitowało w wydarzenia zewnętrzne. Filozof rzadko
opuszczał Kopenhagę, tylko pięć razy był za granicą. Mimo tego braku
wielu zewnętrznych wydarzeń, życie Kierkegaarda stało się legendą
literacką. Wielu badaczy życia i myśli filozofa utrzymuje, że wydarzenia
i mity rodzinne, i w ogóle wszystkie wydarzenia z życia filozofa przed
1843 zdeterminowały jego myśl do tego stopnia, że stanowią klucz do jej
zrozumienia.
Ojciec Kierkegaarda, Michael Pedersen Kierkegaard
(1756-1838), wywarł szczególnie silny wpływ na charakter i myśli
filozofa. Życie jego i jego rodziny kształtował przede wszystkim
tajemniczy występek, który popełnił, nieznany nam, a wyjawiony synowi
dopiero, gdy dorósł - było to prawdopodobnie przekleństwo rzucone w
dzieciństwie na Boga lub pozamałżeński romans.
W 1830
Kierkegaard zdał maturę i zapisał się na studia teologiczne w
Uniwersytecie Kopenhaskim - należy zauważyć, że w protestanckim kręgu
kulturalnym bardzo wielu wybitnych filozofów miało wykształcenie
teologiczne. W czasie studiów zapoznał się gruntownie także z filozofią,
zwłaszcza starożytną etyką i estetyką. W uniwersytecie dominował wciąż
wtedy dawny, XVIII-wieczny racjonalizm, ale wśród młodych coraz większe
wpływy zdobywał sobie romantyzm niemiecki, zwłaszcza za sprawą
Grundtviga.
Śmierć rodzeństwa i matki stała się kolejnym ogniwem
mitu rodzinnego. Jeden z braci zmarł w wieku 12 lat, najstarsza z sióstr
w wieku 25 lat. W 1832 kolejna córka, w 1834 kolejna córka, w 1834
jeden z synów i matka, w 1835 ostatnia z córek. Jedynie brat Peter
Christian (1806-1888), późniejszy biskup, doczekał starości, przeżywając
jednak w 1836 bardzo ciężką chorobę - jednak jego żona zmarła w 1837,
po tylko dwóch latach małżeństwa.
Wczesną śmierć rodzeństwa
Kierkegaarda ojciec interpretował jako karę Boga za swój grzech. Sam
Søren te niemal jednoczesne śmierci określił to jako "wielkie trzęsienie
ziemi" - w domu panowała atmosfera grozy i stałego strachu przed
śmiercią. Mit rodzinny głosił, że także pozostali przy życiu synowie
umrą z pewnością przed osiągnięciem wieku chrystusowego: Peter w 1838,
Søren w 1846, a ojciec przeżyje wszystkie dzieci. Dzienną datę swojej
śmierci Søren obliczał sprawdzając datę swoich urodzin w księgach
parafialnych.
W 1834 i 1835, gdy zmarła jego matka i siostry,
Kierkegaard wyjechał do Gilleleje, by tam poszukiwać sensu życia.
Rozpoczął w tym okresie pisanie dziennika - pierwszy zapis pochodzi z
kwietnia 1834. Pierwsze zapisy są jeszcze chaotyczne i mają głównie
charakter zapisków poetyckich, dopiero później dziennik stał się
systematycznym zapisem przeżyć. Niektóre strony są wyrwane, niektórych
faktów domyślać można się tylko z zapisów późniejszych.
Dlatego
też to podstawowe źródło biograficzne nie pozwala na rekonstrukcję
wszystkich zdarzeń, zwłaszcza dla młodości Kierkegaarda wiele faktów
pozostaje nieznanymi, wielu można się jedynie domyślać. Niejasny
pozostaje zwłaszcza charakter grzechu ojca, który według zapisu z
dziennika z 1844 miał on wyznać synowi niejasno i będąc pijanym.
W
wieku 23 lat wyprowadził się z domu, choć jedynie na pół roku -
osamotnionemu ojcu udało się przekonać syna, by wrócił do domu. Studia
teologiczne nie sprawiały mu przyjemności, a nastrój domu przygnębiał go
- coraz silniej odczuwał, że religijność ojca nie jest prawdziwym
zawierzeniem Bogu, ale swoistym aktem rezygnacji. Od połowy lat 30.
wiódł bardzo hulaszczy tryb życia: mimo otrzymywanej od ojca wysokiej,
równej uposażeniu profesora akademickiego pensji, cały czas miał długi.
Według
przypuszczeń Petera P. Rhode jeśli występek ojca miał charakter
seksualny, hulaszczy tryb życia mógł być rodzajem świadomej reakcji na
ojcowską obłudę. Zaniedbywał studia, natomiast często przechadzał się z
przyjaciółmi po mieście odwiedzając restauracje i kawiarnie. Jego
poczucie humoru czyniło go cenionym kompanem.
Miał przyjaciół w
różnych środowiskach - wśród mieszczan, wśród artystów i literatów, a
nawet w policji kryminalnej, do której żywił niewyjaśnioną słabość.
Zerwały się natomiast jego znajomości z teologami. Interesował się
bardzo żywo teatrem, operą i życiem muzycznym, nie ma natomiast dowodów
na to, że pociągały go sztuki plastyczne i balet, mimo że rozwijały się
one bardzo żywo we współczesnej Kopenhadze.
Do przyjaciół
Kierkegaarda z tego okresu należał Andersen, który miał w literaturze
zanegować "estetyczny tryb życia" w jakimś stopniu podobnie do sposobu, w
jaki Kierkegaard zanegował go w filozofii.
Życie społeczne
Kierkegaarda było w tym czasie dość intensywne. Ostatnie lata panowania
Fryderyka VI to w Danii ostatnie lata absolutyzmu - miały wtedy miejsce
pierwsze, skromne jeszcze reformy polityczne. Dwudziestodwuletni
Kierkegaard, przeważnie obcy życiu społeczno-politycznemu, prowadził w
tym czasie w korporacji studenckiej wykłady na temat prasy. Brał czynny
udział w bieżącym życiu literackim.
W 1837 wystąpił z bardzo
ostrą krytyką pisarstwa Andersena, którego określał jako "płaczka". Tej
opinii o Andersenie nigdy nie miał zmienić. Sam Andersen początkowo
bardzo się nią przejął, po latach jednak, w autobiografii "Baśń mojego
życia", opisywał całą sprawę z ironią i dystansem.
Dzięki
udziałowi w życiu publicznym Kierkegaard w latach 1834-1838 stawał się
coraz bardziej znany jako bywalec, esteta i koneser. Rhode podkreśla, że
wszystko, co wtedy czynił Søren, czynił przeciw ojcu: wbrew sobie
chciał sprawiać wrażenie człowieka radosnego i o żywym temperamencie, w
dziennikach stale poddawał krytyce chrześcijaństwo, zaciągał długi i
upijał się, zaniedbywał studia, myślał nawet o porzuceniu teologii na
rzecz prawa. W listopadzie 1836 udał się nawet, namówiony przez kolegów,
do domu publicznego - uciekł jednak z niego w przerażeniu.
Prawdopodobnie był to jego jedyny erotyczny kontakt z kobietą.
We
wrześniu 1840 Kierkegaard zaręczył się z mającą wówczas 18 lat Reginą
Olsen. Z niewyjaśnionych do końca powodów zaręczyny zostały zerwane w
rok później; co dziwne - z woli samego filozofa, bez żadnych widocznych
umotywowań. Zdarzenie to na długie lata odbiło się na umyśle
Kierkegaarda głęboką traumą, ale jednocześnie stało się bezpośrednim
bodźcem do utworzenia przez poetę własnej filozofii miłości opartej na
przesłaniu Pisma Świętego. W późniejszym czasie pisma Kierkegaarda dość
enigmatycznie wyjaśniały przyczyny zerwania zaręczyn z Reginą Olsen.
Przez
współczesnych Kierkegaard uznawany był przede wszystkim za
przedstawiciela duńskiej poezji epoki romantyzmu (sam określał siebie
mianem poety religii), kontynuatora skrajnie irracjonalistycznej mistyki
Mikołaja Fryderyka Seweryna Grundtviga, Johannesa Ewalda oraz Adama
Gottloba Oehlenschlägera.
Inspirowany kręgiem poetów romantycznych Kierkegaard nie stworzył żadnego pełnego systemu filozoficznego (stąd też częste jednostronne oceny jego myśli). Jego prace są zatem raczej osobistymi, na wpół poetyckimi esejami, w których próbował rozprawiać się z własnymi, dręczącymi go wątpliwościami natury etyczno-religijno-egzystencjalnej.
Przy okazji jednak rozważał szereg podstawowych zagadnień filozoficznych z teorii bytu i teorii poznania. Wnioski z tych rozważań stały w silnej opozycji do dominującego wówczas w filozofii racjonalizmu heglowskiego i panteizmu i za życia Kierkegaarda przeszły właściwie bez echa, przysłonięte pracami szwedzkiego filozofa religii, przedstawiciela obiektywnego idealizmu, Christophera Jacoba Boströma.
Podstawowym zagadnieniem dręczącym Kierkegaarda, które przewijało się przez jego wszystkie dzieła, było poczucie absurdu śmiertelnej, ludzkiej egzystencji w obliczu czy to wszechmocy i nieskończoności Boga, czy też w obliczu niewiary w Boga i przyjmowania istnienia całkowicie obojętnej dla losu człowieka, wiecznie istniejącej przyrody. Całość jego twórczości można nazwać wyzwaniem rzuconym chrześcijańskiemu światu do zweryfikowania swej wiary w obliczu tegoż paradoksu egzystencji "w obliczu Boga".
Zmarł 11 listopada 1855 tam gdzie się urodził, w Kopenhadze.
pisał swoje dzieła w całkowitym odosobnieniu i oderwaniu od jakichkolwiek prądów filozoficznych. Dopiero 50 lat po jego śmierci jego twórczość zaczęła inspirować filozofów - Jaspersa, Sartra, Heideggera.
"Cała moja działalność pisarska jest równocześnie moim własnym rozwojem, w
którym coraz głębiej zastanawiam się nad swoją ideą, swoim zadaniem."